Manuel González Otero

AGORA TÓCAME A MIN

Vai por vós, "ollos que me guiades"

I

Queridos fillos meus:

Algún día tiña que comezar a contárvo-la historia oculta de voso pai; esa parte da miña vida que aconteceu a luz dun mundo que non vistes. Pero non vos importe que saiba moita máis xente quen é voso pai; quizais, o peor que vos podería pasar fose que non o soubera ninguén, nin vós tampouco, como case me pasou a min.

Naqueles tempos todo era delicioso. O esforzo e a loita por combate-los constantes ataques da miseria, xeraban no fogar un manto de dozura, co que nos envolvíamos oito persoas, vinculadas polos nexos fermosos do amor e o agarimo, que nos mergullaba a todos nun clima pracenteiro inesquecible, incapaz de ser alterado sequera nos días en que o inverno se manifestaba de xeito impío polos buratos das tellas ou polas rendixas das contraventás, causando inclementes estragos na nosa indixencia. Un terrorífico lóstrego facíanos dicir:

--¡Caramba, papá (meu tío), ese case que che acende o cigarro!.

Detrás, o forte retumbar do trono, facíanos pensar que alguén andaba no faiado remexendo nas patacas; mentres mamá (mamá) e mamá (miña tía) rosmaban polo baixo:

--Santa Bárbara bendita, que no ceo está escrita... amén Xesús.

Pero "ela" non era feliz e decidiu colle-lo camiño das andoriñas para acubillarse con elas á calor do trópico, levando na alma carros de tristura, de desilusións e de ilusións, e nos ollos un océano de bágoas sen límites, por onde navegaría ata o derradeiro día da súa vida.

Eu ía quedar na máis fermosa das "garderías infantís"; un labiríntico entrelazado de cañeiras, por onde circulaban en anárquica liberdade, galiñas, porcos, vacas e cans, marcando cada un o seu territorio cos respectivos detritos corporais, e algún que outro roedor, réptil e demais brotes da natureza, que saían audaces toma-lo sol mesturados en fraternal camaradería con outros conxéneres meus, para constituír o máis celliniano "xardín das lembranzas" que fixo xerminalas rosas da miña infancia, onde San Antón tiña que intervir a miúdo, e non precisamente por emulacións de competitividade que lle presentaba a nosa interacción con aquela nutrida "arca de Noé", senón máis ben para que algún insurxente individuo non acabara mutilando os nosos atributos corporais, que hoxe se agochan baixo dunha infranqueable protección de dodotis.

Pronto o tempo nubraría a atmosfera feliz daquel paraíso, ó facerme meditar constantemente en frases que escoitaba a miúdo á miña beira, pronunciadas pola xente que se dirixía decote á miña familia:

--"se morrera cando naceu, facíalle Deus mil favores".

E logo descubrín que o ingrato desexo ía por min; por esa fantástica palabra "vista" que nunca sabía ben o que era.

--¿Cómo dicides que eu non vexo, se vexo todo o que vedes vós? -Preguntaba eu, logo que o inxenuo ofensor se ausentaba.

--Si...; pero ti ves pouco, filliño -respondían-. Ti ves moito menos ca nós.

E de súpeto empezaba a miña demostración, contando tódolos obxectos que vía ó meu arredor, tentando deixar claro que alí non faltaba nada que eu non vira. Pero pronto era sometido a odiosa tortura de contar dedos a diferentes distancias, na que sempre o remate culminaba nun doloroso pranto, facéndome ver a ultranza que os meus prognósticos dixitais eran falsos. ¡Maldita sexa...!

Naquela parafernalia de linguas indesexables, estraños comportamentos conductuais e maliciosas pílulas de bos consellos receitadas gratuitamente por cada persoa que se achegaba de modo fortuíto ó meu fogar, transformándose naquel intre no máis eminente Oftalmólogo, acabei tristemente crendo que para todo mundo menos para min, era peor non ver que morrer e, que sen dúbida algo tiña que haber de certo nos meus ollos cando eu inda non ía á escola de Coiro (un centro unitario do ensino público nacional, sabiamente conducido no eido da Pedagoxía por un Mestre da aldea de Vilar, chamado Queitán) e os meus iguais retornaban tódolos días brincando coma cabuxos pola corredoira da fonte, coas saquetas acuguladas de libros e queixo, e pregoando a berros quen descubrira América. Dato que non me importaba demasiado; pero que, en certo modo, a algúns respectables veciños xa os facían dubidar se o queixo viñera en portaavións, caza-bombardeiros, ou se (por un casual) o trouxera Colón na derradeira viaxe.

Agora empeza pois, a interminable singradura oftálmica; a visita rigorosa a tódolos Santos e Santas e a asistencia rutineira e inútil ós médicos de medio mundo.

--¡Dios mío, cómo chove, Pedro...! -Dicíalle mamá (miña tía Escravitude) ó seu home, E. P. D.-, e ás cinco da mañá temos que saír con este rapaz para Santiago.

Á hora prefixada comezabámo-la andaina cara ó Pino de Val para colle-lo coche de liña na taberna de Pedro (que nunca souben quen era), sorteando croios por pendentes pedregais, congostras e retortas corredoiras e demais caprichos da natureza, que nunca apreciaba coa suficiente claridade, pois, ó problema patolóxico había que engadir a pouca luminosidade que producía o foquiño de petaca que mamá (miña tía) levaba diante abrindo o paso, mentres que papá (meu tío) era o cabaliño resignado sobre o que eu cabalgaba feliz envolto nun cobertor que me cubría ata o nariz, coma confiado xinete con piloto automático; pero moi distinto a ese piloto que hoxe vós lle dicides a mamá (vosa nai) que poña, cando nos leva de paseo no noso coche.

II

UN GLAUCOMA INFANTIL

Cando percorrín por primeira vez a rúa do Franco da cidade compostelá, dando voltas coma un burro ás "norias" de Castela, cos meus apuntes en braille debaixo do brazo, sobre Pedagoxía, Didáctica Xeral e outras disciplinas maxisteriais, evoquei en seguida que por alí xa andara eu da man de "papá" preguntándolle ós presuntos "seminaristas" (como el lle chamaba a calquera estudiante) pola clínica do Doutor Abraldes:

--Mira rapaz, por favor...

--Perdone, señor; no soy de aquí, no puedo informarle. -Escoitaba "papá" como resposta máis frecuente ás súas demandas de información, cando se atopaba perdido entre aquel mundanal enxame de estudiantes da capital de Galicia-.

--Estes carallos "seminaristas" nada máis que saben ónde está a catedral -dicíalle despois a "mamá"-; ¡que vaian rezar!.

O Doutor Abraldes causábame pouca gracia. O local onde nos recibía non se parecía nada a ningunha habitación da nosa casa daquela nin de hoxe. Un habitáculo xeado coma os témpanos da Antártida, cheo de papeis pendurados de chatolas ós que el lle chamaba "diplomas" e que para min non tiñan máis valor cos almanaques que "papá" pegaba no medianil das escaleiras dos que arrincaba unha folla cando lle petaba amais apuntaba a data na que as vacas (segundo el) cumprían o tempo de xestantes.

--Siéntate aquí, cativo -ordenaba o Doutor-; e eu dicía para min: cativo serás ti, curandeiro -un pouco molesto polo apelativo-; inda que logo comprendín que o significado de "cativo urbano" non era o mesmo co de cativo da aldea, e eu, submiso, acomodaba o meu traseiriño naquel xélido taburete redondo e metálico, resignado a soportar pacientemente tódalas vexacións que aquel home me quixera facer; as cales, case sempre comezaban botándome unha man á testa e abríndome co furabolos as pálpebras dos ollos ata non poder máis, mentres eu maxinaba no momento de arrincárlle-lo bigote nun abrir e cerrar dos mesmos en canto me deixara. Logo, coa outra man espetábame unha potente luz riba das mesmas meniñas coma se quixera verme tamén os miolos; e para remate, aínda non contento, golpeábame cun pequeno marteliño en ámbalas dúas córneas, que dicía chamarse tonómetro e que era para medila tensión ocular, cando cun movemento brusco rexeitei as marteladas, deducindo o étimo do nome, que, certamente, era moi axeitado para deixar a calquera fóra do ton. Despois, prescribía:

--Glaucoma infantil. Para que ustedes entiendan -dicía cara a nós- se trata de un árbol sen raíz; de momento, todavía con las hojas verdes, pero no tardarán en secarse.

Si lo desean, acudan a la consulta del Doutor Barraquer en Barcelona; yo les gestiono la visita y le remitiré por correo postal todo el historial oftalmológico del pequeño. Les advierto, no obstante, que las esperanzas de recuperación son nulas y las de conservación limitadas.

Veña pois ó Shanghai vía Valladolid, a botar fume cara á cidade Condal, amontoados en asentos de madeira, e dispostos a percorrer España durante dezanove días e cinco centas noites, como hoxe nos canta Joaquín Sabina; percorrido que "papá" manifestaba coñecer xa ben dende aquela época na que os españois andaban a paos uns cos outros.

--¡Alabado sea Dios; que pouco se parece esto á nosa terriña! -dicía "mamá" cando pisamos terra catalana por primeira vez- e por riba falan tan lixeiros que non se lles entende nada do que din.

--Non é que falen lixeiros, muller, -dicía "papá"- e que falan en catalán; posiblemente aquí inda non foron obrigados a fala-la lingua do "imperio".

Pero todo era fantástico; era coma estar vivindo un soño; un mundo feito ex profeso para enmarca-la historia dun conto.

As escaleiras mecánicas e os ascensores dos grandes almacéns; a estatua daquel xigante co dedo estricado cara a América, do que xa falaban os meus compañeiros da aldea cando viñan da escola; o resoar dunha voz anxelical cantando "ay campanera", que saía dun enorme portalón onde a xente semellaba agarda-la hora de que arrincara a procesión da festa, para ve-la proxección da película "El pequeño ruiseñor", eran aspectos que invitaban a poñerse cómodo e seguir alí para o resto da vida. Mais, ó pouco todo se tornaba negro e repelente lonxe do noso eido. O verdadeiro "edén" era o noso fogar sen cheminea, os nosos sobrados de madeira, coas paredes brancas e faixas anchas estampadas; as nosas cortes cheas de todo, e ata o noso palleiro, que xa me gardaba máis dun segredo, de cando lle ía repela-las uvas ó crego por enriba da parede.

Agora toca Barraquer; volta á penuria do tallo redondo, -pensaba eu-.

--Este ha de ser mellor -dicía "mamá"-; xa verás como este non che enfoca ós ollos nin che dá co marteliño.

--Ha de ter distinto colar -dicía "papá"-; creo que non che vai pagala pena que sigas molestando ós Santos con promesas que non has de cumprir.

--Pois se non cumpren eles, tampouco nada lles deberei -volvía a responder "mamá"-.

Camiño da consulta escoitei atentamente a conversa de "papá e mamá". Preocupábame o tema do "colar", porque eu non lle vira dita prenda ó Doutor Abraldes; pero non me atrevía preguntar nada para non dar máis probas da miña escasa visión. Por fin decidinme:

--Papá; ¿non me acordo ben de qué cor era o colar do Doutor Abraldes?

--E logo ti vísteslle algún colar ó Doutor Abraldes? –Respondeu el con outra pregunta, coma bo galego que era-.

E coma unha choiva providencial, interveu "mamá", sen deixarme reaccionar:

--O Doutor Abraldes non tiña ningún colar, filliño; "papá" quere dicir que son coma o noso can e mailo de Patricio, que só se distinguen polo colar.

III

UN PROBLEMA DE PELOTAS

"Mamá" empezou a chorar baixiño. "Papá" estaba calado; só de vez en cando se oía carraspear coma se tivera unha espiña na gorxa; eu tremía e non precisamente de frío; inda que estabamos no mes de xaneiro, parecíame que facía máis calor ca pola nosa festa, que é o 15 de agosto.

--¡"Mamá", teño gana de mexar! -lle dixen- buscando o momento adecuado para que me contara por qué choraba; qué me ían facer; ou se aquela rapaza coa que "papá" falara ó entrar lle dera algunha mala nova da nosa casa, no papel que lle metera na man. ¡Eu teño medo; eu quero marchar de aquí!. ¿Qué pasou na nosa casa?

--¡Ai Xesús, filliño, non pasou nada se Dios quere -contestou ela-.

--¿E logo, ti por qué choras? -Preguntei eu de novo-.

--Choro, porque todos eses rapaciños que hai na saa están ceguiños de todo, filliño, e danme moita pena -me dixo-.

Daquela vin o ceo aberto; coma se tivera consciencia plena das sabias máximas da paremioloxía, dixen de súpeto:

--¡Ves, muller, ves; despois dicides que eu non vexo!. ¡Os que non ven son eses; que eu tamén xa me dei conta de cómo levan as mans e maila cabeza, que a moven menos co home do dedo estricado!. Pois xa podemos marchar de aquí agora mesmo; porque a min, cada vez que me andan a escaravellar nos ollos tamén me deixan "medio cego". Cando saímos da consulta do Doutor Abraldes non vía onde poñía os pés; non vía nadiña de todo; inda vía menos ca eses da saa.

--¡Xesús, home, non digas eso!. Agora temos que agardar a que o médico nos reciba; a ver que nos di, e esta noite xa collémo-lo tren para a nosa casiña.

Quedei abraiado. Nada máis entrar, o Doutor Barraquer érguese da cadeira e, coma se nos coñecera de toda a vida, dálle-la man a "papá" amais a "mamá":

--¡Es un placer, don Pedro!. ¡Encantado, doña Esclavitud!. Siéntense, por favor.

¡Hombre, Manolito, me da que has crecido -é tolo, pensaba eu-; además, estás mucho más guapo con gafas que en la foto -eu non entendía nada-.

--¿Te gusta Barcelona? -Preguntou-.

--Non, señor, gústame moito máis o noso lugar, -contestei-.

--Tienes razón -dixo-, como lo nuestro nada; además, Galicia no tiene desperdicio.

E, de repente, guinda unha pelotiña ó chan, do tamaño dunha pataca, dicindo que lle caera e pensando que eu ía ir tras dela coma o noso can cando lle tirabamos un óso.

--¡Uy,... se me cayó!; ¿No me la coges?

--Non lle caeu que a guindou vostede, que eu ben lle vin -afirmei-. E, por momentos pensei que, xa que me quería toma-lo pelo con eso de que lle caera, agora que se molestara tamén en collela el; pero os ollos íanme tras da bola como a lúa viña tras de min cando a vía por riba dos tellados de Fornís, e optei por pousárllela riba da mesa coa ilusión, quizais, de que ó fin cambiaría de dono.

--Mira cómo bota -dixo el volvendo a guinda-la bola-; ¡Cógela, cógela, y tíramela al pecho!.

--A un ollo cha vou tirar con tal que a atope -pensei eu-; pero de esta vez non sabía moi ben onde se detivera. ¡Creo que foi para baixo daquel ferro -dixen mirando cara ó radiador-.

--Es posible -contestou el-; pero, mejor que mires primero en la papelera.

"Mamá" logo se dera conta de que eu non sabía que era eso da "papelera" e sinalou:

--Naquel cestiño, fillo, mira a ver se caería alí.

Xusto; alí estaba a bola, que pouco a pouco íase transformando xa na mazá da discordia, e lanceilla dereitiña ós ollos con tódalas intencións de deixa-lo medio chosco, a ver se remataban as burlas. Pero xa estaba destro; colleuna no aire con máis axilidade que Molina (porteiro do Dépor), e, desta vez pousouna riba da mesa e comezou a falar:

--Lamentablemente, en la actualidad se está empezando a registrar un notable incremento en el número de pacientes con esta patología ocular, y, de momento la investigación científica en el terreno de la Oftalmología, poco tiene que hacer ni que decir. Se conocen determinados aspectos etiológicos y puede ser susceptible de una terapia preventiva si se detecta y se atiende en el momento del nacimiento, aunque sin grandes garantías de éxito. Pero, prácticamente hay que adivinarla.

El problema radica en el medio de transmisión de imágenes al área del cerebro que le corresponde procesar la información recibida del exterior a través de la retina, que es donde viven y ejercen su función específica las células visuales. A medida que éstas se mueren, el ojo se queda opaco y el cerebro deja de recibir la información de la imagen.

Imaginen ustedes una pelotita blanca (retina) llena de puntitos negros (células), de la que sale un cordón (medio transmisor) que termina en el cerebro. Cuando los puntitos negros van desapareciendo hasta que la pelotita se queda totalmente blanca, el ojo va adquieriendo opacidad y, consecuentemente, el cordón va dejando de transmitir imágenes al cerebro, porque la retina tampoco las recibe.

Así, pues, lo máximo que puedo decirles, es en qué estado se halla actualmente la retina, al objeto de vaticinar, con poca fiabilidad la velocidad de progresión de la pérdida visual. Para lo cual, deberán pasarse por la clínica del Doctor Arruga, (les haré la gestión pertinente para que les reciba lo antes posible), quien obtendrá las muestras radiológicas necesarias, mediante las cuales podré informarles de manera exhaustiva, acerca del tiempo aproximado que la visión tardará en desaparecer.

IV

TARDE DE COMPRAS

"O Morriña" estaba ateigado de xente; parecía día da Romaxe, ou a lo menos, a nosa eira o día da malla. De lonxe, un home acenou cara a papá e berrou:

--¡Por alí, Pedro; alí ó fondo tes unha mesa libre!.

--¡Vaia, seica che coñece todo mundo, papá! -díxenlle eu-.

--Non fillo, non, ese señor non me coñece de nada -respondeu el-; pero é galego coma nós, e por eso fala con esa confianza.

--¿E cómo sabe el que te chamas Pedro? -Volvín preguntar eu-.

--El xa sabía que nós víñamos xantar hoxe aquí -dixo papá-; xa o sabía antes de que sairamos de A Coruña, porque onde mercámo-los billetes do tren, tamén nos arranxaron o sitio de durmir e comer; e, onte a noite, cando ti amais mamá durmiades, eu vin confirmar que xa estabamos aquí.

--Eu pensei que era un deses que ti lles chamas "compañeiros da guerra".

Un mozo achegouse á nosa mesa e dixo:

--Buenas. ¿Han elegido ya, los señores?

--¿Tienen caldo gallego? -Preguntou papá.

--Recién hecho -dixo o mozo-; dice mi jefe que sabe que "rabexa".

--De momento traes caldo para todos; Ribeiro y agua de Fonte Nova; después ya te pediremos el segundo.

--¡Muuuchas gracias; al momento! -contestou o mozo-; e marchou brincando coma un puchiño nunha carballiza.

--¡Pensei que era Ventura de Patricio! -dixen eu sorrindo-.

Papá sorriu tamén:

--Pois agora que me fixo, tamén eu creo que se semellan un pouco -afirmou-. Pero mamá era coma "o convidado de pedra", coa diferencia de que don Gonzalo de Ulloa non choraba, e ela non paraba de limpa-las bagullas.

--¡Ti a ver se deixa-la choradeira que... que saiba eu non morreu ninguén aínda. -Dicía papá, con cara seria-, porque el sabía ben que as bágoas de mamá á hora de xantar quitábanno-la fame a todos.

A tarde fora algo máis entretida. Despois da entrega das probas radiolóxicas ó Doutor Barraquer, que sería na tarde do día seguinte, colleriámo-lo camiño de volta, polo que, á forza, había que aproveitar agora o pouco tempo libre de que dispoñiamos para merca-los agasallos de mamá Española (miña avoa, E. P. D.), e mailos de Manola, Pilara e Anita, as tres fillas de papá e mamá e, por suposto, os nosos que, por imperativo conxuntural, íamos se-los primeiros en autoagasallarnos.

Lembro que papá mercara unha zamarra de cor castaño cun colo de pel negra en forma de fita ata os botóns, que el chamaba "de Astracán" e que aínda lle durou uns oito ou nove anos, anque, certamente, case que a poñía sómente cando ía á feira de A Picota. Mamá, unha chaqueta de punto negra, que ela chamaba "Rebeca"; o que non vos podo asegurar é se para ela tiña algún significado bíblico, ou se a mercara sinxelamente porque lle gustaba a prenda. E a min tocoume unha pelota de 256 cores, polo menos, dispostos a xeito de meridianos ou de cartos de laranxa, para que mellor entendades, que ata podía ser tamén de "alta densidade", porque só co seu peso botaba suficiente para pasar por enriba de calquera longueiro regulamentario; amais un pantalón que chamaban "de bombacho", sospeito que por unha goma que tiña no comezo da perneira, deixando todo o zapato ó descuberto. Prenda esta inesquecible, pola sona que tivera NA ALDEA, onde se establecera como moda esnobista durante varios anos. E Para os da casa, por máis que me esforzo, teño que confesarvos que non me lembro máis que dun reloxo redondo moi pequeniño de cor prata, cunha pulseira extensible moi orixinal, porque tiña as mallas moi anchas e non era moi vista por aquí; prenda que tamén fora de longa duración e que se a memoria non me engana, viaxou á Arxentina dez anos máis tarde (1967).

A clínica do Doutor Arruga non tiña nada en común con tódalas que eu visitara ata esa data, que, dende logo, xa non eran poucas, anque vos fale só das máis significativas, porque na maioría todo era entrar e saír coma se un non acertara do sitio que busca (que así era en realidade); pero eso si, sempre con menos cartos, xa que nalgunhas cobraban ata por toca-lo timbre.

Unha señorita mandounos pasar a unha saa con máis vidros ca cemento, dende onde se podía contemplar ó longo e ó ancho un fermoso paseo que eles chaman "A rambla das flores"; despois guiounos por un longo corredor ata o despacho do Doutor Arruga. El Saudou nun ton que non entendín ben, e meteunos axiña noutra saa chea de cachivaches e máquinas estrañas. Eu botei unha ollada ó arredor na procura do tallo redondo, ó que lle tiña auténtica fobia, e quedei tranquilo ó non dar con el por ningún curruncho; mais, ¡que desgracia a miña!, cando o tal Arruga (que dodemo engurra tiña) correu unha porta de gramalleira cara un lado e obtén do interior dun armario o maldito tallo, indicándome que me sentara mirando fixo cara unha daquelas máquinas. Pero, como era de agardar, logo comeza de novo a foliada omnidireccional de chisca-lo ollo, mirando para riba, para baixo, para a dereita e a esquerda, coma se os meus olliños foran o joestick deses "comecocos" que vós chamades "game boys" e a punta dos meus pés os virtuais disparadores incapaces de acabar coas vidas daqueles horribles monstros que tiña diante a facerme estúpidas caralladas sen o máis mínimo receo.

UN BICO E UNHA BÁGOA

Como se fora hoxe, lembro perfectamente o día que a vosa avoa emigrou para Venezuela.

Na noite antes a casa enchérase de mozos e mozas do lugar. Todos estaban no sobrado mentres ela facía maletas e probaba vestidos para o embarque e o resto da viaxe. Eu, cos meus cinco aniños, roía na miña tristeza a cabalo dunha perna de papá, e ela, de vez en cando mollábame as fazulas cun bico e unha bágoa; pero eu disimulaba as penas, porque me parecía que Venezuela estaría máis ou menos pretiño de A Coruña e que ela ía facer unha viaxe de dous ou tres días aproximadamente, anque dende logo xa me desconcertaba demasiado que aquela "marcha" tivera un protocolo tan desaforado. Sen embargo, por outra banda parecíame unha festa da que sómente tiña dereito miña nai polo boa persoa que era para tódolos que alí estaban a renderlle pleitesía na súa despedida.

Ó seguinte día embarcaba a bordo do transatlántico Virxe de Montserrat no porto de Vigo a onde a acompañaran papá amais Manola, para pasar quince días sen máis recreo para os seus ollos sempre bagoentos, cas panorámicas de ignotos horizontes pechados polo lexano vértice que forma o mar e o ceo contemplado dende a cuberta, pero coa mente e a mirada fixas nun punto cardinal que o sol lle permitía sinalar, onde deixaba o fillo das súas entrañas, pro que se dispoñía ir busca-la bicada alá onde o instinto materno lle indicaba que podería atopala, coma unha pomba viaxeira que teima na procura de alimentos para os pichóns que agardan no seu niño coa boca aberta.

--¡Ven carta de mamá Carme! -dicíanme cada vez que chegaba o carteiro-. Di que está ben; que ten moitas soidades e que logo vai vir dar unha volta.

Esta última frase era o meu verdadeiro alimento, pois coa esperanza do seu regreso, entre carta e carta íame adaptando á súa ausencia, mesmamente, mercé tamén a que no meu fogar aínda quedaban dúas mamás que eran mamá Escravitude e mamá Española; parentescos que ía descubrindo á medida que ía medrando, pero cando quixen empregalos coa denominación familiar correspondente, xa era tarde polos hábitos acadados e, fundamentalmente, porque nin sequera miñas primas me dicían que "mamá Escravitude" non era mamá senón miña tía, ou que "papá Pedro" non era papá senón o seu home, consecuentemente o meu tío político, pero se eses eran os seus pais, eu sentíame no mesmo natural dereito de que tamén foran os meus. De xeito que todo o deprendía das conversas dos adultos, (especialmente mulleres e ás que eu estaba moito máis atento do que supoñían), moitas veces relativas ás relacións heterosexuais entre os mozos e as mozas, polo que, con frecuencia, saía a frase: "fulano disque lle fixo un fillo a fulana"; que me chamaba a atención dun xeito especial e estraño; pois non vía motivos para que ninguén lle fixera fillos a ninguén como se facía, sen embargo, unha sella para ir busca-la auga á fonte, ou un carro para ir ó estrume; e non acertaba de xeito ningún nin cómo nin con que materiais se facían tales traballos, anque, polo contexto da conversa, sempre me daba que non eran precisamente favores de boa intención, e que, por suposto, sempre llos facían os homes ás mulleres. E neste senso, sen dúbida, cando máis aprendín foi cando comezaron a deixarme ir ás foliadas o domingo pola noite, que as facían na Alvariza os mozos e as mozas de Fornís e aldeas dos arredores, máis ou menos a trinta metros da nosa casa, onde tiñámo-lo pozo da auga amais unha grande pía para abebera-las vacas cando viñan do monte.

Alí sempre había algún carallán que se metía comigo, como era, por exemplo o "Ferrolán" de A Manda, quen se casou anos despois cunha filla de O Grilo chamada Aurora para vivir alá preto de A Serra de Outes, e , que ó verme comezaba a cantar cara a min:

--¡Casiano vello rico!

¿quen che dou tamaño bico?

Doucho Dios e San Francisco

pra repicalo muíño.

Repicou e repicou,

tres ratiños atopou

e colléndoos polo rabo

levounos a Santiago,

trocounos por un cabalo.

O cabalo era bravo

e tirou co Casiano.

Aquelas cantarelas púñanme histérico e tiña que botar a correr cara á casa, sen adiviñar por qué aquel home se dirixía a min daquela maneira cada vez que me vía na foliada. Polo que non tardei en descubrir que eu era, precisamente, o fillo do Casiano de a Manda, ó que tamén lle chamaban "o fillo do Bravo", de quen, loxicamente, eu era pois, o seu neto ilexítimo, e que miña nai fora tamén unha das desditadas mulleres ás que lle tocara ser víctima receptora dos traballos ós que aludían as conversas que eu escoitaba con tanta atención, cando as mulleres do lugar cortaban algún traxe debullando o millo na soleira da porta ou lavando a roupa no río da agra Nova preto do Muíño de baixo.

Dende entón só maquinaba na maneira de atoparme con meu pai. Quería coñecelo, saber quen era, cómo era..., inda que sabía ben que non podería chamarlle "papá", porque non coñecía ningún rapaz que lle chamara así a ningún home que vivira fóra das paredes do seu fogar; e no meu fogar, eu tamén xa tiña un "papá", o auténtico "papá", pois o resto das connotacións clarificadoras da particular circunstancia estaban fóra do meu mundo propio e persoal. O meu papá era o que me daba un bico cando me ía deitar ou me traía unha cunca de leite á cama polas mañás; o que lle puña o pratiño na fiestra ós reis a noite do cinco de xaneiro para que me botaran o paquete característico das oito galletas, unhas cantas uvas pasas e unha ducia de caramelos feitos a modo de cartos de laranxa, cunha inscrición de tres letras que posiblemente formaran o acrónimo do nome da casa expendedora, pero que non vos podo detallar, porque nas letras non era precisamente no que eu máis me fixaba. Mais, por outra banda, cando tódolos rapaces xogábamos no medio do lugar e por casualidade asomaba o meu pai biolóxico polo rueiro, fuxía coma un lóstrego cara á casa no momento que algún me dicía: "alí ven teu pai", coma se lle tivera máis medo co demo á Cruz, cando, realmente neste caso, os termos estaban notablemente invertidos.

Ó mesmo tempo tamén me fun decatando que a el lle pasaba algo semellante, pois facíase o encontradizo con demasiada frecuencia e estaba claro que algún día caería xunto a min sen darme tempo á fuxida; como así foi.

Un día que estábamos todos xogando na Alvariza, apareceu de repente no medio da panda un home xove, simpático; falou con todos menos comigo; sen embargo, para min era para quen máis miraba e eu non paraba de pensar se quizais sería "el"; "dábamo a alma"; pero marchou sen presentarse, sen amosar ningún sinal de identificación, e nada máis revira-las costas, todos se dirixían a min dicindo:

--¡Ese é teu pai, ese é teu pai; ese é o Casiano de A Manda!.

Eu suspirei e pouco a pouco funme adaptando novamente ó xogo. Certamente, aquel home non me desagradaba para ser meu pai e, ó chegar á casa comuniquei a nova á miña familia, incluso con algunha ledicia na faciana, mentres que miñas primas, sobre todo, se escachizaban de risa coa miña forma de narra-lo acontecemento.

A partires do fortuíto encontro, non obstante anhelado sen embargo, non tardou en haber outro e outro e moitos máis, anque aquel home nunca me falaba nin eu tampouco a el, pois, poñíame moi serio cada vez que o vía e practicamente quedaba sen fala. El non paraba nunca de mirar cara a min e de dicir cousas que facían rir moito ós outros rapaces, quizais para que eu tamén rira e dixera algo.

Un día tróuxonos caramelos e comezou por min o reparto. Todos lle démo-las gracias e marchou; nós quedamos contando o agasallo por unidades, e logo nos decatamos que eu fora o mellorado; pero pensamos que o feito sería xustamente porque empezara por min e non calculara ben os que lle quedaban para tódolos demais.

Con aquelas vivencias a miña conducta e o meu comportamento cos iguais e a familia estaban a sufrir cambios dunha evidente notoriedade; pensaba nel a miúdo; pensaba tamén en mamá, da que sómente sabía como andaba ou como estaba polas cartas que viñan cada quince días aproximadamente. No fondo desexaba que mamá retornara e que se casara con aquel home, porque non me desagradaba para chamarlle papá tamén a el, e, ademais, dicían que "ese" era o meu único pai; aspecto que, dende logo tardei aínda varios anos en comprender, xa que eu nin sequera ía á escola e aqueles rompecabezas socioxenéticos tan enredados ninguén se aviña a explicarmos coa acertada metodoloxía e sensibilidade que o caso esixía, véndome na inevitable obriga de compoñelos coas aprendizaxes autodidácticas arrincadas da esfera social ó longo do transcurso da miña fantástica infancia, polas que en seguida descubrín así mesmo que xa tiña outro irmán na aldea de O Señorío catro anos máis novo ca min, por causa doutro "favor da mesma intención" que aquel que chamaban "meu pai" lle fixera a unha moza, ó parecer de posición económica máis vantaxosa ca da miña nai, e, polo tanto, esa ía ser a que chegaría ó altar, anque non precisamente por "virxe"; e así comprendín mellor a decisión tomada por mamá no senso de emigrar coma quen pretendía tenderlle pontes de prata ó inimigo.

"RAÍCES VIVAS"

Os primeiros referentes da televisión en España remóntanse a xuño de 1948, na Feira de Mostras de Barcelona, coas retransmisións de Philips Ibérica dende uns estudios situados a 300 metros de distancia. Naqueles breves programas apareceron a cantante María de los Ángeles Morales e o xornalista Manuel del Arco. O 8 de agosto daquel mesmo ano televisouse por vez primeira en Madrid unha corrida de touros, ou a lo menos intentouse. No Circo de Belas Artes dispuxéronse 17 receptores con pantallas de 30 por 20 centímetros e un de pantalla xigante na saa de festas. A entrada custaba 15 pesetas, pero houbo que devolve-la recadación pois, por deficiencias de voltaxe, os ‘telespectadores’ só puideron contemplar unha sucesión de liñas e ondulacións.

Ás seis da tarde do 28 de outubro de 1956 naceu de forma oficial Televisión Española. Na maioría dos 600 receptores que había en Madrid apareceu unha carta de axuste que se mantivo en pantalla durante 15 minutos. Logo TVE transmitiu a misa que monseñor Bulart, capelán de Francisco Franco, oficiou nun edificio do Paseo de la Habana moi cerquiña do colexio Inmaculada Concepción da O.N.C.E., onde eu cursei seis anos de Bacharelato a finais dos anos sesenta, que está no número 208 desta rúa madrileña, hoxe reconvertido nun Centro de Recursos Educativos da mesma Entidade, chamado Vicente Mosquete.

Neste edificio permanecería TVE oito anos. Ó empezar dispoñía de tres cámaras (só se empregaba unha para transmitir un partido de fútbol), un telecine e un estudio apto para a montaxe de tres escenarios. E o seu alcance era de 70 kilómetros.

A televisión era aínda capricho de novos ricos (o prezo dun aparello medio roldaba as 20.000 pesetas de entón) primeiro en Madrid, logo en Barcelona e máis tarde en toda a península.

TVE comezou a ser popular o 15 de decembro de 1960 coa retransmisión dun acto desenrolado máis alá das fronteiras. Esgotáronse os televisores á venda e durante catro horas quedou paralizado o país. As voces de Federico Gallo e Eduardo Sancho acompañaron ás imaxes que servía Eurovisión: tratábase da cerimonia nupcial en Bruselas de Balduino de Bélxica e Fabiola de Mora y Aragón.

En Barcelona, como xa vos dixen, escoitei e vin por primeira e derradeira vez unha película de cine en branco e negro dirixida polo comunista madrileño Antonio del amo Algara, titulada "El pequeño ruiseñor, protagonizada polo cantante Joselito, que superou con creces o éxito alcanzado por "El pescador de coplas", coa que se luciu o fantástico Antonio Molina en 1953, dirixido tamén polo señor del Amo; e unha radio; pero nunca tiven, sen embargo a sorte de ve-la televisión, pois tan xigante brinco da tecnoloxía no eido das comunicacións inda non estaba presente en tódolos restaurantes nin tampouco na pensión que nos hospedabamos e cando podía vela na miña aldea xa era tarde. A radio era da casa xermánica Telefunken modelo "capricho", máis ou menos do tamaño dunha caixa de zapatos. Aquel fermosísimo e fantástico aparello instalado no comedor da casa onde nos aloxábamos, atraía poderosamente toda a miña atención, moi especialmente cando soaba algunha música instrumental ou algunha canción interpretada por artistas da época: Joselito, Carme Sevilla, Concha Piquer, Juanito Valderrama, por poñer un exemplo, facían vibra-lo meu corpo coma as cordas das guitarras que os acompañaban; pero cando máis feliz me sentía era cando escoitaba repenica-lo acordeón. A axilidade coa que uns dedos máxicos voaban ó longo dun teclado en ámbolos dous sentidos, que aínda non coñecía nin de vista, facíame crer que un anxo estaría dentro daquel caixón conectado á rede eléctrica co propósito de enche-la miña vida de infindas ledicias.

Ó retorno da viaxe comprobei, como papá me informara, que no lugar de Fornís tamén había dúas radios da marca Philips; dous modelos xemelgos de bastante uso, polo que penso que xa deberían de levar uns anos na casa do Duque amais na de Patricio, inda que, posiblemente, non máis de media ducia, porque as anteriores a 1950 adoitaban facerse de madeira e aquelas segundo as puiden ver despois eran de plástico duro moi similar ó polivinilo de cloruro (PVC) de cor negro. Tiñan forma rectangular, dunhas dimensións aproximadas a 40 por 25 por 20 centímetros, cun cristal cadrado na parte dereita do frontal (máis ou menos de 15 por 15 centímetros), no que se podían ler os nomes dalgunhas emisoras: Radio Andorra, Radio Montecarlo, Radio Nacional de España, etc.., amais observábase o desprazamento da agulla do dial polas marcas da lonxitude de onda consignada en metros; o resto do frontal era unha tea chamada cretona pola súa orixe francesa de cor branco, que cubría o altofalante atravesada verticalmente por unhas regras do mesmo cor e material da caixa, separadas entre si algo máis de medio centímetro; e na parte inferior do devandito frontal, aliñados de esquerda a dereita había catro botóns de tres centímetros de diámetro, que eran respectivamente segundo o orde referido: o acendido, as bandas, o volume e a sintonía.

Un ano máis tarde mercou na vila de Noia Xosé do Crego (O Zapateiro) o mesmo modelo de Telefunken que eu vira en Barcelona, pola respectable cantidade de 6000 reais, daquela mil cinco centas pesetas, hoxe 9 euros, para o que con anterioridade vendera unha vaca (segundo el das do xugo) na feira de A Picota polo mesmo prezo. Era dunhas dimensións de 25 por 20 por 15 centímetros aproximadamente, construída co mesmo material das anteriores, pero cun frontal moi diferente, pois o dial era un cristal rectangular que tiña no extremo esquerdo o botón de volume e no dereito o da sintonía; en riba do dial tiña o altofalante, tamén cuberto coa tea de cretona e sobre ela as regras verticais do mesmo material que a caixa cunhas molduracións moi atractivas, na que polo tanto se coidara con máis agarimo a estética do deseño. E na parte inferior, gardando unha perfecta simetría cos botóns mencionados había tres teclas que eran de esquerda a dereita: apagado, onda media e onda curta; o acendido facíase coa pulsación de calquera das dúas últimas. A caixa era de cor vermello e o fronte branco, no que destacaba a tea de cor castaño por entre as regras verticais.

No mesmo ano e no mesmo lugar mercou Xosé do Roxo (un home extraordinariamente xovial, quen sorprendeu coa insospeitada desgracia de esganarse no secadoiro o 18 de outubro de 1962 ó regreso de navegar, deixándolle dúas fillas de sete e tres anos á súa dona Palmira Silva Garrido, irmá de meu pai, lamentable suceso no que este participou cortando a corda, supoño que por afinidade de parentesco, acompañado de Manolo do Crego, un irmán do zapateiro, anque ben é sabido que a meu pai só lle faltaba se-lo morto no enterro para ser onmipresente), un modelo máis actualizado da mesma firma xermánica que o do Crego, tamén de idéntico deseño, pero de maiores dimensións e prestacións máis avanzadas, xa que nos botóns de volume e sintonía había dous superpostos, máis pequenos e concéntricos que eran respectivamente, o Tono e o oscilador de sintonía fina para centra-las emisoras; no lugar das teclas incorporaba unha máis que era a frecuencia modulada, técnica daquela aínda moi recente na radiodifusión española, pero emisoras do resto de Europa xa levaban vinte anos emitindo nesta modalidade de frecuencia.

Coa emigración de Palmira a Suíza en 1968, a radio pasou ás mans da súa irmá Carme da aldea de Corrubedo, onde ó parecer tivo mal fin a causa dun incendio.

En 1960 mercou tamén un Telefunken de características moi parecidas á do Crego, anque de inferiores prestacións técnicas, (polo que prescindirei da descrición), Manolo do Correlo do Padrón (O Zapateiro), dado que comezaba ter maior relevancia no oficio que o seu veciño, fundamentalmente porque tamén vendía cuarteiróns de tabaco, papel de fumar e outros productos de consumo cotián, e a xente pasaba alí as horas do serán escoitando a radio.

En 1962 mercáronme a min na casa Charango da vila de Muros un modelo semellante ó do Roxo nas dimensións e na distribución de mandos, pero da marca española Castilla da que posiblemente fora a miña o exemplar único do mercado nacional, pois nunca tiven a ocasión de ver outra nin en casa particular nin tenda. Esta, a diferencia da de O Roxo, tiña sete teclas ubicadas tamén simetricamente na parte inferior do dial; carecía de frecuencia modulada, pero incorporaba a cambio varios sectores de onda curta, larga e onda pesqueira. Era de cor negro coa tea de cretona de cor beig moi brillante, sen as regras que a cruzaban verticalmente por riba do altofalante e un cerco vermello ó arredor da conxuntura do frontal coa caixa.

A partires desa data comezou a encherse a aldea de radios de pilas importadas do estranxeiro dereitamente polo propio usuario e eu tiven tamén a sorte de recibir unha da marca Sony que mamá me mandou tan pronto chegou de novo a Venezuela, despois de visitar España na súa penúltima viaxe en 1964. Tratábase de emigrantes de Suíza, Francia , Alemania e os Países Baixos principalmente, que ó retorno polas vacacións presumían felizmente coa radio na man ou pendurada do cinto cando ían coas vacas ou aínda noutras faenas agrícolas; de este xeito estábase a producir na aldea unha necesaria posta ó día no coñecemento da actualidade mundial, da que ata entón adoecían os seus habitantes, gracias ó paso vertixinoso das enormes válvulas de bacío ós minúsculos transistores no avance da tecnoloxía electrónica. Agora xa todos escoitabámo-lo parte de Radio Nacional de España conectado en cadea con tódalas emisoras da Nación por imperativos do réxime, todos sabíamos prognostica-lo tempo meteorolóxico, disfrutábamos cos debuts futbolísticos de Amancio Amaro Varela, Luís Suárez, Pelé, coas cancións "Cocinero cocinero" e "Adiós a España" do "mineiro" Antonio Molina, El porompompero do "carteiro" Manolo Escobar "cantando coas súas guitarras"... e ata había quen mesturaba as uvas da noite de fin de ano coas bágoas turbulentas que lle producían as verbas "do seu caudillo" largando en cadea unha interminable restra de encoros inaugurados. Pero hei de salientar que tamén a min se me poñía carne de galiña cando escoitaba a voz de Dolores Jiménez Alcántara acompañada á guitarra por Vicente "Er Granaíno" cantando "Los campanilleros" no programa nocturno de Radio Andorra "Música a su gusto ou no espacio dedicado por Radio Nacional de España en Barcelona ós emigrantes, titulado "De España para los españoles" que dirixía a locutora María Matilde Almendros. O seu verdadeiro nome artístico era "La niña de La Puebla", porque viñera ó mundo en La Puebla de Cazalla (Sevilla) o 28 de xullo de 1908. Filla dun perruqueiro e cega de nacemento encheu os escenarios ata poucos días antes do seu pasamento, que tivo lugar en Málaga o 14 de xuño de 1999, despois de darlle varias voltas á "pel de touro, levando sempre no corazón "os campos da súa Andalucía", porque amaba á "patria chica" anque só podía vela cos ollos da alma.

Non é de estrañar que na década que vai de 1951 a 1960, mentres a España rexida pola Dictadura de Francisco Franco Bahamonde se ía abrindo ás relacións exteriores e adaptando ás esixencias das nacións estranxeiras e dos propios españois debido a un forte illamento internacional na primeira década da posguerra, xerado pola amizade do Dictador coas potencias do eixe Roma-Berlín-Tokio camuflada baixo a permeable coroza da neutralidade que nos propiciou darlle unha benvida "de película de cine" a Mr. Marshall, os fogares madrileños foran cubrindo o seu confort coas vantaxes das novas tecnoloxías no eido da comunicación, e os dunha aldea perdida coma desprezable niño de corvos no curruncho máis virxinal de Galicia foran pola contra, botando man do que quedaba atrás, porque a carga do lento progreso nacional non se escoraba precisamente cara a este ángulo da nación pola carencia de patrios sentimentos do "rexedor", que ademais de borra-la palabra "altruísmo" do diccionario persoal a excelsa honra de ser galego non semellaba ser tampouco motivo dos seus desvelos.

O Plan Marshall, chamado tamén European Recovery Program, era unha choiva de 13.000 millóns de dólares cuspida polo Secretario de Estado Norteamericano George Catlett Marshall no ano 1947 sobre os países da Europa Occidental agás España, porque a este "misántropo ianqui" (premio Nóbel da paz) convíñalle para mante-la prosperidade da súa economía que o seu principal mercado económico no exterior, agora devastado polos efectos da II Guerra Mundial, recuperara tamén a situación anterior, e ó mesmo tempo non fora o caso de que a coalición franco-británica se unira ós países comunistas da URSS (Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas, hoxe Rusia), que comezaba se-lo seu temible rival. A estratexia produciulle un formidable efecto, pois incluso conseguiu unir a alemania ó bloque Occidental despois de se-lo maior inimigo; e por outra banda, en 1952 a economía europea estaba un 35% por en riba das cotas anteriores á Guerra, a pesares dos dolorosos efectos da mesma dende 1939 a 1945.

Non me atrevo a facer unha valoración suxestiva en prol da importancia dunha voda real ou da chegada do home á lúa, pero se importante foi para TVE o 15 de decembro de 1960, non menos importante foi o 21 de xullo de 1969 cando tres astronautas estadounidenses (Neil Alden Armstrong, seguido de Edwin Eugene Aldrin e Michael Collins) puxeron os pés en riba da superficie luar abordo da nave espacial Apolo XI; ó tempo que en España tiña lugar outro episodio histórico de capital importancia pro estado da nación, pois, ese mesmo día, o Dictador designaba ó Príncipe Juan Carlos como sucesor á Xefatura do Estado. Co gallo destes históricos e inmortais acontecementos chegou á aldea de Fornís o primeiro aparello de televisión, adquirido polo Cancelo para instalar na súa taberna e que tódolos veciños deran un grande brinco no tempo e pasaran practicamente sen se decataren, coma por efectos dun fenómeno de transmigración no tempo, de primitivas vivencias quasi neolíticas a paxarear tan rexamente polo espacio sideral.

Aquela data non debeu de ser esquecida polo Cancelo nin á hora da morte, pola tallada económica que lle sacou ó evento espacial; pois cóntase con carácter anecdótico que cobraba as pedras de xeo á peseta, naturalmente polo consumo enerxético da neveira. Pero a época sae fóra do tempo da miña infancia e polo tanto deixarei eses acontecementos para narracións posteriores.

Seguramente resultaravos curioso que a miña afección pola radio nacera en Barcelona, se vos digo que nesta cidade naceu tamén trinta e tres anos antes (cifra de cabalísticas connotacións) a primeira emisora da radio comercial en España co indicativo nacional de EAJ-1 Radio Barcelona inaugurada o 14 de novembro de 1924, transmitindo en onda media na frecuencia de 666 Khz., seguida pola EAJ-2 Radio España de Madrid poucos días máis tarde, anque interrompeu as emisións en 1925 para retomalas en 1927, transmitindo tamén en onda media pola frecuencia de 954 Khz. O caso é que aquela inclinación do meu espírito tan desmesurada e apaixonante por escoita-la radio nos anos da miña infancia tardía, estaba a crear na miña persoa unha sensibilidade especial sobre todo cara á arte da música e fundamentalmente da música española, pois non cabe dúbida que a pesar da súa procedencia da zona sur do país eminentemente, esta forma de canción que empezaban a chamarlle "copla" no mundo do espectáculo, cubría os gustos dunha inmensa maioría da poboación española daquela época e non se pode esquecer ademais, que foi e aínda é na actualidade a "Cidade Condal" a urbe que ofrece maiores posibilidades de desenrolo desta modalidade musical, debido a unha emigración masiva de andaluces, estremeños e murcianos polos anos cincuenta e sesenta a Cataluña, onde despois abandonaban o primeiro traballo para introducirse no mundo da canción polo éxito acadado normalmente nas festas e reunións familiares, ou nas celebradas co motivo dalgún evento laboral, etc.., como lle ocorreu, por exemplo, ó popularísimo Manolo Escobar, do que vos engado uns breves rasgos biográficos.

Considerado o intérprete máis popular da chamada "canción española", Manuel García Escobar -Manolo Escobar- naceu na localidade de El Ejido, Almería, o 19 de outubro de 1932. Membro dunha familia moi numerosa alcumada "Los Mochuelos", ós catorce anos emigrou a Barcelona e en 1957 debutou como aficionado nun programa de Radio Barcelona. A aceptación por parte dos oíntes da emisora incitou ó xove cantante, Funcionario de Correos, a tomar en serio o que ata entón non supoñía máis que unha afección. A finais dese mesmo ano fai a súa presentación no Teatro Clavé. Xunto cos seus irmáns Juan Gabriel, Baldomero e Salvador acompañándoo á guitarra, Manolo Escobar comezou a facerse habitual nun circuito de locais que pouco a pouco foise ampliando conforme medraba a súa fama.

Compartindo actuacións persoais ou comparticipacións en compañías de variedades, as súas grabacións (Debajo de los olivos, Sevilla la novia, al compás del garrotín...) non tardaron en converterse en sucesivos éxitos durante a primeira metade dos anos sesenta; chegou a ser socio partícipe do selo discográfico que os editaba e acaparou os primeiros postos de vendas con temas como Ni se compra ni se vende ou Hacia el Rocío, elementos dun repertorio no que se mesturaban pasodobles /Cuando manda el corazón, Fandangos de amores...), cancións con claras influencias flamencas, sevillanas, rumbas, etc. En 1960 El Porompompero convérteo no artista español máis popular do momento. A canción fora composta para Enrique Vargas (El Príncipe Gitano) quen a levaba no seu repertorio, anque dificultades co seu selo discográfico impidíronlle grabala. En 1962 El Porompompero colleitara vendas por enriba do medio millón de copias e espallou a súa popularidade a numerosos países de todo o mundo.

Tentado en numerosas ocasións polo cine, en 1963 realizou o seu primeiro papel como actor na película Los Guerrilleros, dirixida por Pedro L. Ramírez, xunto coa tamén debutante Rocío Jurado. De aí en diante, e dun modo continuado Manolo Escobar foi alternando edicións discográficas e intervencións en películas (Mi canción es para ti, de 1964, Un beso en el puerto, de 1965, El padre Manolo, de 1966, con grande aceptación popular en ámbolos casos, xa que a calidade dos films non pode ser tida moi en conta: serven os argumentos coma mero nexo das cancións interpretadas polo protagonista. En 1966 outra canción, Madrecita María del Carmen, volvía a consagralo como o intérprete máis solicitado nos programas radiofónicos de "peticiones del oyente" e o artista español de maiores vendas do momento.

A década dos setenta abriuse cun novo éxito na carreira de Manolo Escobar: a canción Mi carro, incluida no film de 1970 En un lugar de la manga -con Concha Velasco compartindo o papel de protagonista-, superou as vendas de El porompompero, tanto a nivel nacional como fóra do noso país. Foi o primeiro doutra racha de triunfos co ¡Ay, Caridad!, Y viva España (1974) e La minifalda.

A finais dos setenta, o selo discográfico Belter, comeza a entrar nunha crisis económica que motivará a súa desaparición en 1981. Manolo Escobar reorienta o seu repertorio cara á interpretación de pasodobles nuns anos nos que o gusto pola canción española de sempre non atravesa o seu mellor momento; O cantante de Almería mantén sempre un público fiel que o admira dentro e fóra do escenario. En 1993 este coñecido afeccionado ó fútbol, seguidor fiel do Fútbol Club Barcelona, presenta un programa de televisión dedicado á súa segunda pasión e o seu prestixio vive unha segunda etapa de ouro co revival da copla e a canción española entre o público.

O 16 de abril de 1998 concedéuselle o premio ó Mejor Artista de la Canción española na segunda edición dos Premios de la Música correspondentes a 1997.

A miña estancia ás ourelas do "Mare nostrum" (que de "noso mar" pouco lle atopábamos, agás os peixes), certamente fora efémera, mais, pola contra, extraordinariamente fructífera, xa que, de volta na aldea, a miúdo demostraba que non perdera o tempo coa viaxe; se ben na miña familia latexaba a tristura de non acada-lo obxectivo principal, tamén estaba claro pola miña parte, que a experiencia de realizar unha longa viaxe a tan curta idade a un lugar daquelas características puxera na miña alma raíces de novas ansias, que a partir de entón irían transmitindo ó meu futuro pulos vigorizantes dunha mellor felicidade, capaz de desenredar pouco a pouco as entrañas dunha deprimente incertidume que nos entullaba o corazón con negros trombos de amargura. As ás do meu pensamento tiñan agora maior , envergadura, xa quería ser algo, algo do que vira e oíra fóra do meu niño de gorrión cativo, que me enchía de agarimo, pero non era suficiente; pois, as frases que sen receo proferían na miña presencia alleos e non alleos (¡que será deste rapaz o día de mañá!; ¡que será deste rapaz cando lle faltemos nós!) eran horribles coiteladas que me cravaban na alma, e que eu tiña a obriga de asumir coma as máis agarimosas probas de afectividade, facéndome cavilar constantemente que ó fin, era a min a quen lle correspondía procura-lo xeito convinte para liberarme daquelas absurdas ataduras que, coas verbas de Cervantes, só se podían definir como "as razóns da senrazón que a miña razón enfraquecían e con razón me queixaba de min mesmo".

Nunca deixaba a cama ata o mediodía. Os outros da casa erguíanse todos moi cedo para continua-las faenas do día antes, porque a dicir verdade, poucas alteracións había nas súas tarefas diarias, menos Anita que ía á escola a Coiro co resto dos rapaces e rapazas do lugar. Papá Muxía as vacas e ó remate traíame unha cunca de barro chea, desas que vendían os alfaremes de Buño pola aldea de vez en cando, eu bebía o leite inda coa escuma, moitas veces inda durmido e seguía baixo das mantas ata que viñan almorzar. Entón dábanme a roupa, lavaba a cara coma os gatos e corría coma as gacelas cara á zapatería do Crego a escoita-la radio ata o xantar e mailas historias e as peripecias que Xosé me contaba de cando fixera a "mili" en Sidi Ifni, de onde acababa de chegar, das cales non teño licencia para referirvos nestas páxinas, anque ben podedes imaxinar que ós soldados daquela unha boa parte do tempo íaselles en facer prácticas de perspicacia entre "camas", macutos e o avituallamento xeral do batallón. Mentres, remexíalle-la ferramenta toda canta tiña en riba dunha mesa rectangular cos bordes sobresaíntes co fin de que non foran parar ó chan, amais cando me deixaba, pedaleaba nunha roda de afiar onde el moldeaba as solas dos zapatos, ás que ninguén lle chegaba no oficio polas mañas que se daba.

Ifni é un territorio de pouco máis de 1500 kilómetros cadrados de superficie coa capital na cidade de Sidi Ifni, que posúe un faro e un aeroporto, ten artesanía de alfombras e xoias amais unha gandería de subsistencia. Situado na costa sudoeste de Marrocos, país ó que hoxe pertence na provincia de Agadir, foi colonia española dende o século XV polo establecemento dun porto pesqueiro para o tráfico de escravos, anque abandonada a comezos do XVI a consecuencia dos ataques dos bérberes. Trala serie de escaramuzas que España tivo con este país africano, non se volveu a habitar ata 1934 mercé ó éxito de 1927 comezado co desembarco de Alhucemas dous anos antes que promoveu o Dictador Miguel Primo de Rivera.

Fora reclamado con anterioridade no ano 1859 por un tratado hispano-marroquí que chamaban o "Convenio de Tetuán", pero as kabilas da rexión do Rif atacaron ás defensas ceutís e o Xeneral Leopoldo O’Donell (daquela Presidente do Goberno Español) declaróulle-la guerra a Marrocos en outubro de 1859 e o sultán Sidi-Muhammad rendeuse o 26 de abril de 1860. O feito valeulle a O’Donell o título de Primeiro Duque de Tetuán, fundindo cos canóns arrebatados os leóns que "gardan" a porta do pazo das Cortes en Madrid. Pero con estas "merendas de negros" o remate non é doado, e a ese momento sucedéronlle varios de tráxicos resultados, sobre todo a comezos do século XX, como o "desastre de O barranco do lobo" de 1909, onde os mouros abateron un Batallón de Cazadores reservistas de Barcelona, do que o embarque xa causara grande estupor na cidade e finalmente a cruenta nova unha consternación colectiva que orixinou a "semana tráxica de Barcelona" (última do mes de xullo) cando un amplo colectivo de traballadores lle puxo lume a máis de medio cento de edificios; de tales feitos, o rei Alfonso XIII responsabilizou ó Pedagogo republicano Francesc Ferrer i Guardia fundador de "La "Escuela Nueva", porque inda tiña sospeitas de que este anarquista fora o inductor do atentado que o monarca sufrira o día que se casou con María Eugenia de Battenberg en Madrid (31-V-1906) cando o terrorista Mateo Morral arrebolou unha bomba camuflada nun ramo de flores, á cometiva nupcial matando a 23 persoas e ferindo de gravidade a outras cen, mentres a parella real resultaba ilesa, ordenando, pois, o fusilamento de Ferrer en Montjuic (coas conseguintes condenas internacionais) ó tempo que lle retiraba a confianza ó Presidente Antonio Maura dándollela a Segismundo Moret y Prendergast primeiro (que lle durou tres meses e medio) e posteriormente ó ferrolán José Canalejas Méndez, que a pesares de distinguirse como un bo católico convencido e practicante, gañouse a enemistade do clero e da dereita española pola súa famosa "Lei do candado", coa que prohibía a inxerencia das ideas clericais na política e a creación de ordes relixiosas, chegando incluso a retira-lo Embaixador español do Vaticano e sendo, finalmente asasinado polo anarquista Manuel Pardiñas con tres tiros polas costas, fronte á librería San Martín da Porta do Sol de Madrid o 12 do 11 de 1912. O asasino puña fin á súa vida ó verse acurralado pola policía e Canalejas morría no traxecto cara ó Ministerio da Gobernación.

Entre 1958 e 1969 Ifni converteuse en provincia española baixo a xurisdicción do xefe militar (Capitán General) das illas Canarias. E por último, ese mesmo ano, o Dictador Francisco Franco pasouno novamente ás mans de Marrocos.

Ó luctuoso desastre bélico do "barranco do lobo fíxolle o insigne escritor de Baio (lembrádevos de Casa Cruz onde vos gusta tanto ir xantar), Enrique Labarta Pose, este par de sonetos en castelán:

A LOS HÉROES DEL BARRANCO DEL LOBO

Cayeron, del barranco, en la penumbra,

uno tras otro, en desigual pelea,

y hoy, de África, es el sol, fúnebre tea,

que unas nuevas Termópilas alumbra.

Su cruento sacrificio apesadumbra;

mas, del que muere por la patria idea,

la sangre es germen que otros héroes crea,

y el soldado, al morir, no cae, se encumbra.

Juventud generosa; su memoria

por siempre en estas rocas queda escrita;

de heroica muerte te cubrió de gloria;

el alma de la raza en ti palpita,

y reanudando su inmortal historia,

ante tu ejemplo, España resucita.

Aquí cayó la juventud florida,

la de mil héroes, digna descendiente,

que en el campo de honor, gloriosamente,

fue con el óleo del martirio ungida.

Y en tierra hostil, al desplomarse herida,

con los brazos en cruz, alta la frente,

vueltos los ojos a la patria ausente,

en holocausto, le ofreció su vida.

Este barranco abrupto y solitario,

página muda de la patria historia,

de los mártires fue tumba y calvario;

la fama inmortaliza su memoria,

grabando sobre el lecho funerario,

la leyenda imborrable de la gloria.

Xosé era moi amigo meu, era doce ou trece anos máis vello ca min, pero, certamente queríame como un irmán ou quizais coma un pai; só me berraba cando lle andaba coas coitelas e coas subelas; posiblemente non quería que eu fora o segundo Luís Braille, porque sempre me sacaba o trebello do mesmo xeito:

--¡Eso non, meu home; eso déixao onde estaba, que se o metes nun ollo é mellor que morramos!.

Pero a cambio nomeárame o encargado de selecciona-los programas de discos dedicados que transmitían as emisoras de radio Galicia en Santiago de Compostela, EAJ-4 (873 Khz., emisora decana de la región), radio Coruña, EAJ-41 (1080 Khz. patrocinados por pan Piana co anuncio: "pan para pan, pan Piana) e, a que máis nos gustaba Radio Pontevedra EAJ-40 (daquela 1521 Khz., hoxe 1116 Khz., la voz de la provincia) co seu programa "Ecos de sociedad", onde, como indicaba o spot a xeito de logotipo, lle daban un repaso a tódalas aldeas da provincia felicitando dende o estranxeiro vodas, bautizos, comunións, onomásticas e aniversarios e, finalmente, como era lóxico, soaba a canción máis coherente cos desexos do peticionario con dedicatorias en castelán como as dos exemplos seguintes:

"Atención Campolameiro (Parada), Gumersindo Rodríguez desde Alemania, felicita con cariño a su sobrina María de los Ángeles con motivo de su próximo enlace matrimonial. Canta Paquito Jerez, Billetes verdes".

"Atención Marín (Santo Tomé), Merceditas Martínez felicita desde Bruselas a su hermano Borja al recibir el Santo Sacramento del Bautismo. Canta Manolo Escobar, El primer bautizo".

"Atención Barro (Perdecanai), su padre en Suíza felicita a Lucía Sabarís al. recibir por primera vez el "pan de los ángeles". Canta Juanito Valderrama, Su primera comunión".

"Atención Puentecaldelas (Caritel), su tía Peregrina felicita a Peregrino Barreiro con motivo de su marcha al servicio militar. Los Tamara cantan "Sahara".

Atención Cangas (coiro), Marujita Soliño felicita con alegría a su hermano Roberto con motivo de su marcha a Inglaterra. Antonio Molina canta "Adiós a España".

Tódolos sacramentos eran memorables, rememorables e conmemorables, anque non estou moi seguro de que tamén o fora o que o Ripalda nos presentaba en quinto lugar; a lo menos, nunca sentín que un parente felicitara a outro ó recibi-la Extremaunción. A este respecto, non obstante, teño que dicirvos que os feitos adoitan axustarse ós costumes sociais e non ós sentimentos persoais, que nunha grande maioría están afectados polos intereses dos dotes hereditarios agochados intimamente na trastenda. Pero de todo o máis importante era o suculento bocado económico que a emisora lle sacaba á popular programación cun custe de cinco pesetas por dedicatoria; pois, sobre todo o día da nosa festa, en tanto que a sobremesa parecía unha congregación de mudos, Radio Pontevedra estaba a face-lo agosto por toda Europa e boa parte de Latinoamérica.

Aquel era o meu posto máis axeitado. Con auténtica vocación dáballe voltas ó botón da sintonía percorrendo o dial dunha emisora noutra e afinando ó máximo o oscilador da frecuencia variable sobre a canción que máis nos gustara sen perda de tempo, porque xa lle tiña a distancia moi tenteada ó varrido de frecuencias dende un punto ó outro do dial. Sentíame coma peixe na auga, convertido no máis avezado "técnico de son", agardando que o locutor ou locutora anunciara o nome do tema musical para xira-lo botón se conviña, cun áxil movemento a outra frecuencia, mentres Xosé cortaba, cosía, pegaba e cravaba coiros cantando a dúo co virtual artista e levando o compás cos aveños do oficio, acompañados tamén do harmonioso cacarexo das galiñas que entraba pola fiestra da eira, a que ó fin convertera nunha porta, disque para saír con rapidez "baixa-las calzas" a baixo da parra se a circunstancia se presentaba con urxencia contravindo as ordes do esfínter. Pois, o local da zapatería fora non había moito tempo unha corte do gando á que se accedía por un alpendre construído fronte á casa na outra banda da cañeira, e pola parte traseira de este estaba a eira de mallar, o hórreo, os palleiros, o galiñeiro e o soleiro, amais unha parra pegada á nosa Hortiña, que a comezos do outono daba catro ramos de uvas dunha especie híbrida que non sería capaz de definir; o que si vos digo é que tiñan un sabor moi agradable, porque cando os "paxaros" daban con elas, nunha breve xornada quedaba a vendima colleita.

Naquel indefinible e "macrobiótico maceteiro" íase desenrolando día a día a savia da miña alma sen visos aparentes dun futuro máis digno, regada coa humidade dunha potencial metodoloxía pestalozziana ó carón dun paracleto zapateiro que emulaba maxistralmente a Jean Jacques Rousseau coa nobre misión pedagóxica que, de xeito inintencional me proporcionaba a súa compaña durante o tempo que os meus iguais desenmascaraban as súas virxinais neuronas bebendo outra cultura "disoluta en leite en po" entre as platónicas rosas dun máis adecuado "Xardín de Academos", aspecto que me sumía en absortas cavilacións cando calquera encontro con eles era inmediatamente aproveitado para amosarme con desmedido afán e xubilosos sorrisos que ós cans tamén lles chamaban "perros", ós porcos "cerdos", ó millo amais ó centeo "cereais", que un home chamado Paio matara un feixe de mouros en Asturias, ou que non tódolos reis eran "católicos", senón sómente o "quinto" Fernando de Aragón e maila súa dona a "primeira" Isabel de Castela, que, polo visto, "tanto montaba un coma o outro"; e en tales debates non podía intervir, porque a miña ignorancia con oito anos non mo permitía, poñendo, entroques, cando ó caso viña, outros valores de consideración da miña persoa con cancións que deprendera na radio, algún romance dos que os cegos cantaban na feira de A Picota que "os meus" me traían cada quince días, ou algún chiste que lle escoitaba ós vellos que viñan pasa-lo serán á nosa casa. Coñecementos que me parecían de moita máis relevante finalidade, entre outras cousas, porque ó que eu facía todos lle poñían unha grande atención, daban probas dun descomunal abraio, escachizábanse de risa, e o que aínda era mellor, ninguén me facía repetir nada oito centas veces para deprende-la materia; valores que eran, en suma, as raíces capaces de fecundar ó longo da miña vida a afección pola radio, pola música, con vocación de ensinante desenvolveita nos diagramas pedagóxicos do humor e do amor.

Louis Braille, Pedagogo francés, nado na localidade de Coupvray o catro de xaneiro de 1809 e morto en París o 6 de xaneiro de 1852. Cego dende os tres anos, á idade de quince desenrolou un método de lectura e escritura dáctilo para invidentes a partir de un sistema básico de representación que utiliza celas con seis puntos en releve. O método braille, que adoptou o nome do seu inventor, é na actualidade o sistema de escritura punteada universalmente adoptado nos programas da educación de invidentes. Braille aplicou o seu descubrimento alfabético, ós números e á notación musical.

Acababa de cumpri-los tres anos cando Louis Braille sufriu un tráxico accidente que o privou da vista. Trataba de imita-lo labor de seu pai no obradoiro familiar de talabartería e danouse un dos ollos co punzón que utilizaba para perfora-lo coiro. Algún tempo despois, o ollo enfermo infectou o ollo san e o pequeno Louis perdeu a vista para sempre. A pesar da súa deficiencia sensorial, Braille asistiu durante dous anos á escola da súa localidade natal xunto cos seus compañeiros videntes e, anque demostrou ser un dos alumnos máis avantaxados, a súa familia deuse conta de que o rapaz nunca podería aprender a ler e escribir e, sen educación, non obtería un futuro prometedor na cidade.

Cando cumpriu os dez anos mandárono á escola para nenos cegos de París, unha das primeiras institucións especializadas neste campo que se inauguraron en todo o mundo. As condicións do centro eran moi duras e impúñase ós alumnos unha severa disciplina que, sen embargo, non amedrentou o forte carácter do xove Braille. No centro, os pupilos aprendían algúns oficios sinxelos e recibían a maior parte da súa instrucción de forma oral. Tamén asistían a clases de lectura, porque o fundador da escola, Valentín Haüy, conseguira desenrolar un sistema de impresión de libros cos caracteres en releve para permiti-la lectura táctil. O método era moi rudimentario, esixía unha impresión individualizada en cobre para cada unha das letras e anque os alumnos podían tocalas e identificalas coas xemas dos dedos non eran capaces de reproducilas por si mesmos mediante a escritura.

En 1821, un oficial do exército, chamado Charles Barbier de la Serre visitou a escola para presentar un novo sistema de lectura e escritura táctil que podía introducirse no programa educativo do centro. Él inventara unha técnica básica para que os soldados puideran intercambiarse mensaxes nas trincheiras durante a noite sen necesidade de falar e evitar así que o inimigo descubrira a súa posición. O seu invento de escritura nocturna, bautizado co nome de "Sonography", consistía en colocar sobre unha superficie plana rectangular doce puntos en releve que, ó combinarse, representaban sons diferentes.

O xove Louis Braille, que conseguira avanzar notablemente nos seus estudios e desenrolar un considerable talento para a música, descubriu inmediatamente as vantaxes do Sonography para a educación de invidentes sempre que puidera simplificarse o sistema aportado por Barbier. Nos meses seguintes experimentou con diferentes posibilidades e combinacións ata que encontrou unha solución idónea para reproduci-la fonética básica que só requiría a utilización de seis puntos en releve. Continuou traballando varios anos máis no perfeccionamento do sistema e desenrolou códigos diferentes para a ensinanza de materias como a música e as matemáticas.

En 1829 publicou o seu primeiro libro en Braille, un método de escritura de palabras e sons musicais para cegos.

A pesar das indubidables vantaxes que ofrecía para o desenrolo educativo dos nenos cegos, o método inventado polo xove francés, non se implantou de forma inmediata.

Existiron reticencias entre os docentes videntes sobre o verdadeiro aproveitamento do sistema e un profesor da escola prohibiulle ós nenos a súa aprendizaxe.

Afortunadamente, o veto causou un efecto alentador entre os alumnos que, ás agochadas, esmerábanse por estudia-las composicións de puntos ideadas polo seu compañeiro Louis e descubrían que non só eran capaces de ler textos, senón tamén de escribilos eles mesmos cun simple método de fabricación de puntos en releve. Por primeira vez os invidentes disfrutaban dunha autonomía que ata entón fóralles vetada.

Braille converteuse en profesor da escola e gañouse a admiración de tódolos seus alumnos anque, desafortunadamente non viviu o suficiente para ver como o seu sistema se adoptaba en todo o mundo. Enfermo de tuberculoses, morreu con corentetrés anos e co pesar de que o seu revolucionario invento se fora á tumba con el.

Non se cumpriron os malos presaxios do pedagogo francés, porque xa eran moitos os que descubriran a importancia do seu método de ensinanza.

En 1860, o método braille introduciuse na escola para cegos de San Luis (Estados Unidos).

En 1868, un grupo de catro invidentes, liderado polo doutor Thomas Armitage, fundou no Reino Unido unha sociedade para impulsa-lo perfeccionamento e a difusión da literatura gravada en releve para cegos. Este pequeno grupo de amigos medrou ata converterse no Instituto Nacional de Cegos, o maior editor de textos braille en Europa e a maior organización británica para persoas con discapacidade visual.No século XX, o método braille implantárase en case tódolos países do planeta.

A grande aportación de Louis Braille á educación e á calidade de vida da poboación invidente, foi, finalmente recoñecida no seu país e en 1952, cando se cumpría o centenario da súa morte, o seu corpo foi trasladado ó Panteón parisino onde repousan os restos dos heroes nacionais.

Aquel mesmo ano, a Asociación Amigos de Louis Braille mercou a casa de Coupvray onde en 1809 nacera o xenial educador e pouco despois o Consello Mundial para a Promoción Social dos Cegos encargouse da súa administración a través do Comité Louis Braille. En 1966, o Estado francés inscribiu a casa natal no inventario de monumentos históricos. En 1984, cando o Consello se fusionou coa Federación Internacional de Cegos e xurdiu a actual Unión Mundial de Cegos, a casa natal e o Comité Braille pasaron a formar parte do patrimonio da Unión.

Os romances que me mercaban na feira de A Picota eran historias basadas, xeralmente, en feitos reais, que os cegos cantaban polas romarías e mercados da rexión, acompañándose, case sempre, dun acordeón, unha guitarra ou unha zanfoña, instrumento, este último co que se defendía con grande virtuosismo un famoso cego lugués chamado Florencio da Fontaneira, do que aínda circulan algunhas composicións arranxadas por artistas do folk galego actual. Era un medio de subsistencia elexido polas persoas minusválidas, de fondas raíces ancestrais ata que a Organización Nacional de Cegos Españois (O.N.C.E.) presentou a alternativa legal cun Decreto asinado por Francisco Franco Baamonde na festividade de Santa lucía (trece de decembro) do ano 1938, que fixo desaparecer paulatinamente unha tradición laboral tildada popularmente de características mendicantes, explotando as capacidades potenciais das persoas cegas nos eidos dunha meirande dignidade; pois, inda que xa eran moitos os cegos que desenrolaban a súa vida cotiá mergullados con excelsa habilidade no arte musical e outras distintas áreas do saber humano, ben patente quedou nas páxinas da historia tiflolóxica, que foi a partir dese momento cando os veos da integración sociolaboral nos amosaron ós carentes de visión unha maior transparencia e, consecuentemente, unha calidade de vida que, en poucos anos, situou á sempar Institución por enriba dos máis elevados cumes da filantropía, a niveis, ata entón, xamáis acadados pola humanidade.

Os "romances de cego" adoitaban escribirse en versos de oito sílabas (normalmente cuartetas con rima abcb) e cantábanse na máis pura lingua vernácula ou enxebre nunha grande maioría; pero tamén abondaban os cantados en castelán acastrapado ou "castrapo" (de cast, castelán e trapo) que é unha denominación pexorativa do idioma castelán cando o seu emprego por galegofalantes está saturado de enxebrismos arrincados inconscientemente dos prexuízos, fundamentalmente, socioculturais, que rachan a pureza dos idiomas confluintes na diglosia das zonas bilingües.

Menos frecuentes eran os escritos en versos hendecasílabos a xeito de cuartetos (abba) ou serventesios (abab), nos que tamén soían intercalarse pareados.

A mediados da década de 1970 apareceu en Galicia un grupo folclórico co nome de "Fuxan os ventos" que nos legou unha fermosa escolma musical deste tipo de romances, dos que agora poderdes ver algún belo exemplo:

CANTAR DE CEGO II

Disco: Sementeira

Letra: O tío Marcos da Portela

Música: Popular

Adap.: Teresa Novo

A xeito de cego veño

a deci-lo que xa dixo

o Tio Marcos da Portela

polo primeiros de sigro.

As miserias que pasamos

os delores que sofrimos

a emigración que nos mata

e que nos tén consumidos.

Esta falta de xusticia

que nos ten aterecidos

andando co pico aberto

á esculca do grau de millo.

Os aldraxes que nos fan-he

na ciudade e no municipio

O pagar coma empresarios

pra que outros se fagan ricos.

O leite que nos mal pagan

o venden a "trintecinco"

e por riba a democracia

que hastra agora é un conto chino.

As contribucioes que botan

ó noso lombo os políticos

as xogadas dos alcaldes

que son xogadas de pícaro.

Se pedimos que Galicia

volva a te-lo seu esprito

póñenno-la autonomía

Os caciques son moi listos.

Debemos toma-lo a groma

rirnos todos e mais rirnos

Veña un trago compañeiros

Se non hai pan... veña viño.

Pedir pan, vitela e porco

fora xa pedir de vicio

pedir xusticia, bobada,

pedir traballo, delirio.

Pedir proteución ó aire,

pedir cultura, un ripio,

¿qué diaños hemos pedire?

que nos rompan o bautismo?.

¿Que pediremos entonces?

Volvamos sobor do dito:

que Dios confunda os caciques

raposos do municipio.

Que se lles tollan as maus

que se lles eslombe o cernizo,

que unha cadela de frades

lles esbure nos ouvidos.

Que se lles sequen os ollos,

que se lles pudra o fígado,

que se lles solte o bandullo

hastra enche-los calzoncillos.

E nós, mentras, pra vengarnos

das que nos fam, a cotío

xordos pra tódalas queixas

sempre berrando e sorrindo.

Pois pensan que somos parvos,

¡pois coido que van fodidos!

¡Todos xuntos compañeiros,

anque chegue o sangue ó río!

Mentras eles adoecen

ou se van co demo, a brincos,

un día faremos festa,

compañeiros... veña viño.

CANTAR DE CEGO

Disco: Noutrora

Letra: Florencio Da Fontaneira e Mª Pilar Docampo

Música: Florencio Da Fontaneira

Perdín a vista querida,

apagouse a miña vela;

para min sempre é de noite

¡Váiame a Madalena!

Perdín a vista querida,

a prenda que mais valía;

non me queda que perder

astra que perda a vida.

Vou ganando o meu panciño

facendo mofa de min;

as miñas bágoas por viño

miña dor por violín.

Veñan señores e escoiten

farei que esquezas as bágoas

que eu sei os cantos mellores

e as historias mais estranas.

Como sin saber qué como

e astra non son reparado

que a miña fame non compre

distingui-lo bon do malo.

Morrerei calquera noite

cá miña noite mais crara;

cecais no cumio dun monte

os corvos faranme a cama.

CANTO DE CEGO EN VERSOS HENDECASÍLABOS

Disco: Fuxan os Ventos

Popular

Este velliño que vedes cantando

de entrambos ollos da cara cegóu,

mais por agora vaise gobernando

con outro ollo que aínda lle quedóu.

Todas istas cousas contáronme a mín

volvendo da feira de Portomarín,

con outras cousiñas que eu vos contaréi,

si falsas ou certas eu non volo sei.

Como son cego e falto de vista,

cando unha moza me ven a falar

pra coñecere si é grosa ou é fraca

teño por forza que as maus apelar.

E teño ouservado que as hai que se rin

e outras máis pouquiñas que foxen de min,

a maior parte delas chaman polas mais

ou chaman baixiño e arrímanse máis.

Ana Marica quedóuse soliña

cando pra Cuba o seu home marchou

e tal disgusto pillóu a rapaza

que gravemente a coitada enfermóu.

E solo quería que a fora coidar

un primo que tiña no mesmo lugar

e logo dicía xa cando sandóu:

gracias ás freguiñas que Manoel me dou.

CRISTOBO

Disco: Noutrora

Letra e música: Popular

Adaptación e arranxos: Antón Castro e Xosé Vázquez

Verán un caso chocante

nas montañas do Cebreiro,

dunha neniña ben feita

que se casou cun gaiteiro.

El chamábase Cristobo

e un día vendeu a gaita,

a rapaciña enfadouse,

porque lle facía falta.

Pois non te enfades muller

porque che vendín a gaita,

vendina por que era vella

e estaba toda estragada.

Pois boa cousa fixeche,

¡seica te tentou o demo!,

xa podes marchar da casa

que eu sen gaita non te quero.

Ó outro día Cristobo

veu ó escurecer pra casa,

a muller saíulle á porta

por ver se traía a gaita.

E en canto lle víu a nova

botoulle a man ó punteiro.

¡Esta si que che é ben feita!,

tiruliru meu gaiteiro.

A outra nena pasoulle

outro caso parecido,

que se casou cun rapaz

que sempre estaba durmido.

Tan pronto que se deitaba

xa se poñía a roncar

e ela desesperada

poñíase a rezar.

E así pasaron tres meses

sempre da mesma maneira

o rapaz ronca que ronca

a nena reza que reza.

Pero ó cabo deste tempo

a probiña da rapaza

pasoulle a man despaciño

e viu que non tiña nada.

¡Vaia por Dios!, -dixo ela-,

que me vexo en bo apuro,

nunca pensei que houbera

homes tan probes no mundo.

Así que ¡ai rapaciñas!

¡ai as que estades solteiras!

hai que rexistrar ós mozos

igual que ás vacas na feira.

O prosopopeico personaxe de O Tío Marcos da Portela (como sabedes, unha portela é unha entrada dun eido, prado, eira, leira xeralmente, limitada por dúas grandes pedras chamadas marcos), era un semanario publicado na cidade de Ourense ata 1890 polo insigne e infortunado escritor Valentín Lamas Carvajal, co que el difundía os parrafeos do pobo, dos que a súa obra Catecismo do labrego é un formidable exemplo.

Valentín Lamas Carvajal naceu en Ourense no ano 1849. Estudiou bacharelato na súa cidade natal e medicina na Universidade de Santiago de Compostela, estudios que non chegou a rematar por mor dunha afección ocular que co tempo o deixaría cego.

Isto non lle impediu unha incesante actividade literaria e xornalística. Fundou xornais moi populares nos seus tempos: "El Heraldo Gallego", publicado ata 1880. Foi tamén director do xornal "El Eco de Ourense". Morreu o 4 de setembro de 1906 en Ourense.

Obra súas son: Espiñas,follas e frores (1875), Saudades gallegas (1880),

Gallegada (1887), Catecismo do labrego (1889), A musa das aldeas (1890)...

O exemplo que segue é unha crara mostra de "romance de cego" en "castellano castrapo ou acastrapado".

Don Joaquín y doña ana

En la vila del Rabiño,

Provincia de Cortejada,

Habetaba un matremonio,

Modelo de fe crestiana.

Estivieran en Brasil

Y janaran mucha plata,

Y tenían los aforros

Juardados en una iarca.

A eso de la media noche,

Cuando el jallo no cantaba,

Por la puerta del gardín

Los creminales entraban.

Al can que estaba en la puerta

Y que la finca juardaba,

Le dieron tal puntapié

Que le abriron las entrañas.

Coguieron a don Goaquín

Y a su esposa doña Iana

Y allí mallaron en eles

Hastra que le dio la jana.

En el piso superior

La criada daba gritos,

Sin que naide le acodiera,

Ni los mesmos anguelitos.

Aquellos viles canallas

Coguieron a la criada,

Le metieron en la boca

Seis colchones y una almohada.

Y no contentos con eso,

Aquellas almas malvadas,

La llevaron al balcón,

La chimpan por la ventana;

Indo caer de fociños

Enriba de la estercada

Y allí, entre malos olores,

A Dios entrejó su ialma.

Madres que tenendes higas,

Higas que vais a la escola,

Sabede que es conveniente

Tener en casa la sojra;

Porque anque a veces nos riña

Y nos rabuña y nos peja,

También nos juarda la casa

Ijual que un perro de presa.

Pero o que a min me gustaba de modo especial era o titulado:

Tres casamentos nun día

Alá na terra de Lugo,

na montaña de Burón

pasou un caso chocante

que causou admiración.

Vivía unha patrona

cunha filla e cunha neta;

as tres estaban solteiras

nunha casiña pequena.

Todas as tres tiñan mozo,

todas se queren casar,

e maiormente a patrona

xa non se pode aguantar.

Ésta trataba cun vello

medio xordo e xorobado,

pero era moi bonito

porque tiña moitos cartos.

A filla era media bruxa

e tamén tiña rapaz:

un xastre de mala morte

que andaba polo lugar.

A neta era moi noviña,

tiña quince primaveras,

pero tiña un defecto:

que era torta das pernas.

Ésta tamén tiña noivo:

un gallardo paragüeiro

que cando viña ó lugar

botáballe algún remendo.

Un día que estaban xuntos

entre todos acordaron

casarse todos nun día,

por evitar moitos gastos.

A vella toda apurada

foi xunta o cura correndo,

antes que algún dos noivos

cambeara de pensamento.

--Boas tardes, señor cura,

véñolle a preguntar:

por facer tres casamentos

¿cánto nos vai a cobrar?.

--Un válelle trinta pesos

e os tres valen noventa,

pero se son os tres xuntos

rebaixareille de cuenta.

--Craro que son os tres xuntos

e os tres no mesmo día:

cásome eu, cásase a neta

e tamén se casa a filla.

--Nunca outra tal se veu

dende que son sacerdote;

tres casoiros nunha casa

debe ser señal de morte.

--Non lle é milagro ningún;

pois atopamos tres burros,

e hai que aparellalos

para poñelos seguros.

--Pois véñanse cando queiran

que eu cásoos de contado,

e como son todos xuntos,

heillo de facer barato.

Un día de moito inverno

saíron pra se casar;

deixaron a casa soa

e os rapaces do lugar

entráronlle na cociña,

roubáronlle a carne toda,

o viño coas empanadas,

todo o que tiñan prá voda.

Tocando cornos e latas,

cencerros e potes vellos,

marcharon pra unha xesteira

moi alegres e contentos.

Alí fixeron a festa

a conta dos casamentos

o viño andaba por cuncas

e a carne por torombelos.

Volvamos ás tres parexas

que viñan de se casar,

pensando na gran enchenta

que se ían a tomar.

Cando chegaron á casa

toparon todo varrido,

nin molete nin ovella

nin o pelexo do viño.

--¿Quén sería o galopín,

tan ladrón e desalmado?

-dixeron os matrimonios-,

todos a un tempo, chorando.

Esta sí que che foi gorda,

nunca me eu vira casado,

que polo primeiro día

xa levamos bo petardo.

Mais a conta foi despois,

ó chegar os convidados,

topan as portas pechadas

e os matrimonios chorando.

--¿Qué vos pasa, meus amigos,

-dixo un dos invitados-

que todos estades tristes,

coma perdidos, chorando?

--¿Que é o que vai pasar?

-dixo a tía Micaela-:

mentres nos fomos casar

roubáronnos a ovella,

o viño e o pan de trigo,

empanadas e paella,

e non levaron a casa

que non puideron con ela.

Ó ver esto os convidados,

todos de mala maneira,

deron a volta pra casa

coa barriga baldeira.

Coa fame que levaban,

e os dentes moi afiados,

tiveron que da-la volta,

sen poder probar bocado.

Mentres tanto no lugar

fixeron unha gran festa,

e ata os cans reventaron

coas zancas da ovella.

Os matrimonios á noite

fóronse cedo prá cama,

pero como tiñan fame

non puideron facer nada.

Porque o baile, meus amigos,

segundo din sae da panza,

e todo aquel que non come

ten pouca gana de danza.

Menos frecuentes eran os romances en estrofas de versos exasílabos, xa que a música, normalmente arrincada do inxeño popular ou dun espontáneo sentimento do intérprete, adáptase de xeito máis doado ós versos de oito sílabas.

O romance que ven a continuación está escrito en versos exasilábicos:

HISTORIA DE MANUEL DO CAMPO

Poñan atención,

ireilles contando

a vida privada

de Manuel do Campo.

O Manuel do Campo,

como era moi listo,

saliu retratado

nas caixas dos mistros.

O Manuel do campo

cando era pequeno,

a primeira moza

deixouna cun neno.

E cando era novo

foi tunar a Mieres,

regresou prá casa

con sete mulleres.

E manuel decía:

eu que vou facer,

que sete mulleres

nas poido atender.

E morreulle unha

pero el non ten pena

porque aínda lle queda

a media docena.

Pasou algún tempo

e entre unhas e outras,

de fame e disgustos,

morréronlle todas.

Corréuselle a sona

do que lles facía

buscou e buscou

e ninguna o quería.

Non poido vivir

así deste xeito

que eu a dormir solo

non estou afeito.

E tiña unha burra

tan feita e tan linda

que a considera

como da familia.

E dixo Manuel:

vou ó señor cura

que si me autoriza

cásome coa burra.

E díxolle o cura:

¡que o demo te vexa!

eu non che autorizo

a burra na iglesia.

Díxolle Manuel:

élle a miña sorte,

si non é na Iglesia

cásenos na corte.

Prepara o pesebre

para a ceremonia

e tés que ir vestido

cunha albarda nova.

Mire, señor cura,

por eso non seña

que non hai casado

que albarda non teña.

E díxolle o cura:

prá cousa ir ben

hai que preguntarlle

á burra tamén.

E díxolle a burra:

eso si que non,

teño outro máis guapo

na corte de Antón.

Eu ben o conozo

a ese galopín

non creo que sea

máis burro ca min.

E díxolle a burra:

non presumas tanto

si non é tan burro,

tén outros encantos.

Dame un bico, burra,

Que eu sei que me queres

e non tou disposto

a que me desprecies.

Contestoulle a burra:

ti que eres tan guapo,

bícame se queres,

debaixo do rabo.

E Manuel, celoso

e cheo de furia,

colleu o coitelo

e matou a burra.

Despois de facelo,

botouse a chorar

eu á miña burra,

na poido olvidar.

Contestoulle a burra:

¡tócate o carallo!

o millo, se queres

lévalo no carro.

E a burra, de morta,

regañaba os dentes,

e iba decindo:

¡Adiós meus parentes!

E a burra, de morta,

levantaba o rabo

e botaba flores

pra Manuel do Campo.

¡QUE NON SE ROMPA A CADEA!

O Fornís que vin cos meus propios ollos era marabilloso, parecía unha "acrópole" (sen Partenón), ou se cadra a "oitava" lomba romana, ó que se accedía por catro cancelas que o pechaban polo norte, sur, leste e oeste, e no medio tiña unha grande praza a xeito de "forum romanum magnum" denominada Alvariza, onde se celebraban as festas, mercados e asembleas políticas, e, por suposto, onde tódolos rapaces do lugar desenrolabámo-la nosa creatividade lúdica no ínterim da xornada laboral (pois teño que subliñar que con seis anos xa andabamos encarreirando vacas cara ó monte e outras tarefas labregas), carecía de estatuas e altares, pero en cambio estaba custodiada por dous vetustos edificios, que eran, o noso pozo e mailo hórreo de Cacheiro, posiblemente levantados en honor á deusa Venus polas prebendas amorosas que os primitivos poboadores da aldea recibiran naquel histórico recinto, que ó fin rematou en "campo vaccino" cun grande bebedoiro no medio, por non chegaren ó consenso de reconvertela nunha praza de touros, ó parecer por dúas razóns ben diferentes: Por unha banda, o temor a un acoso incontrolado das vacas fóra do coso taurino, e, por outra, as posibles precariedades laborais que poderían xurdir no "gremio de capadores".

No exterior das murallas de mampostería coroadas, xeralmente de loureiros, estaba o "campo de Marte" convertido en agras de labor que eran, As Searas, a Agra de Loureiro, a Agra Nova e a Agra do Padrón.

A cancela do norte abría a saída cara ó monte do Castro, instalada poucos metros ó sur das primeiras leiras do "Campo vello", entre a eira da Matilde e maila do Santo; alí comezaba unha corredoira chan que terminaba na Estivadiña no cabo da bifurcación dunha calzada romana, (da que non quedan vestixios) que se dirixía á dereita cara ó Agro das xestas, Loureiro e remataba preto da ponte de Beba; o outro ramal continuaba de fronte por uns pedregais denominados "Riba da Cacheira, onde se adoitaba face-la cacharela da noite de San Xoán, e seguía pola Fonte da lebre, Fofo e A Cubela cara ás devesas da Legua de Beba e a parroquia de San Salvador de Colúns, ofrecendo ós visitantes unha inesquecible panorámica para recreo dos seus "purpúreos, vítreos e cristalinos órganos visuais".

A cancela do sur estaba ubicada na entrada á Agra do Padrón entre a eira do Ventín e a do Correlo no comezo dun camiño que comunicaba co Agro vello, as agras de A Manda e a aldea deste mesmo nome. No medio do Padrón tiña unha pronunciada pendente na que os rapaces facíamos prácticas de carrilanas semellantes ás que hoxe se realizan na parroquia de Santa Mariña de Esteiro, pertencente ó concello de Muros, polas festas patronais. Na actualidade presenta mellores e máis doadas condicións para este exercicio "deportivo"; xa que foi transformada, como sabedes, nunha fenomenal estrada, con boa pavimentación e exenta de fochas, pero tamén as carrilanas quedaron convertidas en luxosos vehículos de alto standing con potentes motores que roxen tódolos días nos dous sentidos en disputadísimas competicións de rally por entre prolixas manadas de gando vacún e fenomenais exemplares da industria pesada.

A cancela do leste fora emprazada preto da casa do Cancelo (dela lle ven o alcume a este veciño), entre a súa eira e a Eiriña de baixo do Duque; pechaba o "camiño sacramental", por onde os habitantes daban o seu derradeiro adeus ó lugar. A poucos metros abría un ramal cara á esquerda, que remataba en Loureiro ó empatar co ramal da dereita da cancela norte, cun pequeno desvío á dereita baixo do hórreo do Patricio que ía parar á fonte por unha corredoira estreita; a parte do fronte no arrinque do devandito desvío atravesaba a agra das Searas tras deixar outro desvío á dereita cara á aldea de A Manda, o val do Río Beba polas devesas e remataba no camposanto de Coiro, batendo en tres portas a xeito de garfo: unha permanentemente pechada, outra pechada de vez en cando e a terceira permanentemente aberta, que eran respectivamente a porta do ceo, a do purgatorio e a do inferno, pola que se deduce que se entraba sen chamar.

Oposta a esta cancela e na mesma vía de circulación, por tanto, estaba a do oeste, pechando, pois, polo extremo occidental a "vía apia" de Fornís, chamada así porque tamén fora a primeira e a máis célebre das calzadas da aldea, amais porque a cortaba polo medio da Alvariza; inda que, a diferencia da construída na república romana polo Censor Apio Claudio, O Cego, esta carecía de sepulcros nos arredores. Ancorábase na parede da eira do Roxo, na que tiña o marco de xiro consistente nun groso eixe vertical con dous espigóns nos extremos, o inferior incrustado no burato dunha pedra enterrada no chan e o superior introducíase no burato doutra pedra semellante á capa dun hórreo suxeita nunha columna, e na do curro do Santo na que tiña o marco de peche. Entre o marco de xiro e a parede do roxo, había así mesmo un portelo de pedra cun banzo a cada lado, e a cancela só se abría para as "bestas" que non brincaban por enriba do portelo ou que transitaban por ela co oficio de animais de tiro. O camiño descorría polo medio da Agra Nova cara ás Quintas, deixando un desvío á esquerda onde hoxe está a casa do Grilo (lugar de ingratos recordos para min, pois foi onde o día se fixo noite ás tres da tarde), que conducía ó Agro vello amais o lavadoiro do Bado Gorgoxo entre os muíños De riba e De baixo. Nos fértiles eidos das Quintas facía unha encrucillada, da que a rama da dereita conectaba coa da Fonte da lebre na vía da cancela norte e a da esquerda dirixíase ós prados do Telleiro, cruzaba os brañais de A Manda e morría na estrada de Muros-A Coruña preto da Aldea de Suevos. A prolongación do camiño principal rubía polo alto da Arquiña cara ós pasteiros de Parafita, onde tamén nacían novos desvíos para a dereita e a esquerda que morrían nos montes de a Ruña e no santuario de A Virxe do Monte, respectivamente, onde tamén se accedía por unha corredoira que arrincaba no Alto da arquiña pola esquerda cara ó Boíño chan e a Fonte Seixiña; nesta ermida, outros camiños de condicións orográficas máis abruptas xiraban cara ó norte para daren cobertura de comunicación coa rectoral ás tres aldeas máis distantes da parroquia que eran As Paxareiras, Recarea e Gosende, enclavadas na zona chamada Tras do monte. En Parafita continuaba cara á aldea de Xestoso para conectar coa parroquia de Santiago de Arcos amais algunhas aldeas de San Mamede de Carnota polas brañas da Fonte patroa, que eran O Outeiro, Adraño, Cubelo e Os vilares. Algunhas destas paraxes e outras das que "o nome non quero lembrar", peiteinas eu máis dunha noite no devalo da miña adolescencia con obxecto de toca-lo acordeón a requirimento da mocidade, en xoldras que case sempre remataban ó son doutros instrumentos "de carácter máis enxebre e autóctono" menos sonoros, pero máis pracenteiros alá polas ladeiras da Laxe da Moa, nas estribacións das montañas de O Pindo.

As estructuras agrarias tamén eran moi diferentes ás de hoxe. Lembro auténticos currunchos de leiras nas que non daba volta un carro de vacas ou un arado, polo que tiñan que ser cachados ou roturados a golpe de sacho para o auto consumo do propietario que lle sacaba un carro de patacas e ó ano seguinte outro de millo, centeo e avea, ou algunhas hortalizas, xeralmente coles, nabos e cebolas. As agras estaban cheas de fitos de pedra, valos de terróns e regos de marxe delimitando as distintas propiedades de cada veciño formando un fermoso mapa multicolor polos froitos cultivados, co risco de que un se perdera naquel labirinto de minifundios moi axeitado para refuxio dos coellos, lebres, raposos, porcos teixos e algún que outro lobo que se achegaba de cando en cando ó poboado na procura dalgún "can de palleiro" ou o que lle viñera máis doado na traxectoria depredadora.

A partires de 1960 a situación agraria comezou a ser reestructurada pola Concentración Parcelaria chamada na zona "parcelamento", da que xa os propios habitantes do lugar fecundaran fondas raíces moitos anos antes nas "conversas do serán" con ímprobas negociacións de trocos e permutas sen documentos contractuais, entre propietarios de leiras contiguas. De maneira que varios veciños coincidentes con terreos limítrofes en distintos lugares da agra, acadaban un acordo de beneficio mutuo unindo senllos minifundios para un só propietario en cada punto, co que, a lo menos daban traballo ós Enxeñeiros Agrónomos , quenes coa súa ciencia aplicaban medidas topográficas e diagnosticaban a calidade do froito en cada terreo sen plantar unha pataca; amais aforraban zocos en desprazamento, porque (segundo os labregos) o resultado que revertía a favor das colleitas era exiguo. Por outra banda, os picapreitos nunca desprezaban as boas oportunidades para a súa intervención política, da que, polo xeral, acababan facendo bo agosto os avogados trala creba dun pao de carballo ou dunhas costas, non sempre coa mellor xustiza e merecemento.

O "parcelamento" fora acollido con algunhas reticencias; pois, a pesar de seren conscientes da comenencia de transforma-los minifundios en parcelas de maior superficie, agora facíase necesario resolve-lo problema sentimental xerado pola herdanza dos devanceiros, que supoñía unha tortura cerebélica para quen tiña que perder un pedregallo recibido no dote de súa nai, inda que en troques lle deran outro maior e de máis fertilidade; porque o seu gardaba un tesouro na entraña da árbore xenealóxica, e o corazón, "capaz de dar razóns que a razón non entende", como dixo o indio Tagore, impedíalle que aquela aura de bos agoiros, desvelara os soños doutro veciño, a quen as ás do progreso puideran remontar por cumes máis elevados; pero as vantaxes reportadas por esta nova modalidade de agrupamento rural eran visiblemente notorias, obrigaban poñerse á altura das circunstancias inda en contra da vontade anímica dos irrelevantes conservadores, porque, ó mesmo tempo, traían como engadido a construcción de camiños máis axeitados para o acceso ás parcelas, que nun principio chamáronse "pistas da concentración" e no futuro aportarían consecuentemente a base das actuais vías de comunicación, a medida que a divisa estranxeira proporcionada pola emigración ía poñendo na páxina económica a parte imprescindible en cada fogar para a máis rápida e doada adaptación ós enxergos amenceres dun mellor benestar.

A maquinaria agrícola non se fixo esperar; pronto os aveños da labranza foron amontoados polos cubertos, e os rozóns, legóns, aixadas, que ata entón víanse camiño do monte ó ombreiro dos campesiños e campesiñas que ían na busca do estrume para estra-las cortes e as cañeiras vibraban agora con máis ledicia ó compás dos motores de explosión que movían as modernas segadoras de dúas rodas dianteiras e unha traseira, na que se acoplara un cómodo asento para que as donas, polo xeral, e os adolescentes do lugar se aferraran ós volantes do progreso para dárllela benvida cento setenta anos despois da Revolución Industrial, mentres que os maridos e os pais acudían ó traballo cotián, cruzando as autoestradas europeas a velocidades vertixinosas, esmagados coma sardiñas na furgoneta do patrón, que, con severa mestría e linguaxe xestual lles ía cravando nos miolos os artigos dun "convenio" laboral arrincado da súa "santa vontade", decote acatado polos nosos paisanos coa nobre submisión da capacidade de que os dotou a raza para acadar polo mundo o seu propio ben e o da familia, que ó tempo, agardaba impaciente na "patria pequena" o seu retorno mesturando as bágoas da Soedade cos terróns duros da gleba.

Con pulos de notable intelixencia, tampouco tardaron os nosos emigrantes en dar canle a unha nova reestructuración da economía doméstica, que enfiaría de modo sagaz e coherente no marco das cotas alcanzadas para seguir trepando polos vieiros dun confort máis digno. Facíase, pois, urxente meterlle man á vivenda, que, a priori e a fortiori, enxergaba novas transformacións agropecuarias, sobre todo cando fora posible un doado enclave ás ourelas da estrada que circunvala o poboado, aproveitando as parcelas dos lindes, polo cal se construiría tamén unha ampla dependencia adxacente para a estabulación do gando, acondicionada coas máis modernas técnicas de producción láctea, un depurado sistema de alimentación, mellores condicións sanitarias e un aproveitamento máximo dos detritos recollidos en grandes foxas sépticas para seren utilizados na agricultura como extraordinarios fertilizantes, amén da elaboración de amplos silos de tipo búnker cos que cubri-las necesidades alimentarias ó longo de case todo ano.

A construcción pasou, pois, automaticamente, coma por artes máxicas, a abandona-lo cachote, o barro amasado e a madeira para botar man do ladrillo, o cemento e o aluminio empregados en macizas estructuras de ferro cimentadas a longas profundidades no lugar onde antes había un currunchiño dedicado ó cultivo de coles e nabizas, engadido agora a outros da mesma superficie mercé á reestructuración parcelaria, obtendo unha área de espacio máis considerable como eido entorno á casa e ás cortes do gando, xunguido este inexorablemente á cadea do avance socioeconómico; pero a nosa "querida e nunca ben ponderada" Rubia xa dera todo canto podía dar na corte, na mesa, na feira, na leira e no carro; era necesario darlle tamén a ela, a lo menos unha compaña que lle axudara a pasar dun caldeiro de leite para papas e follados a un contedor acugulado de moita máis capacidade e, consecuentemente, dunha estimable valoración polas compañías transformadoras de productos lácteos, como por exemplo a famosa FEIRACO, e ningunha mellor que a Brown Swiss ou a Holsteir-Friesian ou frisona (catalogada como a maior productora mundial de leite), chamada así pola súa procedencia das illas Frisias do noroeste de Europa, pertencentes na súa maioría a Alemania e o resto a Holanda e Dinamarca.; zonas moi pateadas polos nosos paisanos na década dos sesenta. Que dúbida cabe que esta ía ter moi bo recibimento e mellor sorte ca "vermella"; ela xa non arrastraría grandes bloques de pedra riba dun groso rastro de madeira, nin sequera ía proba-lo xugo para o arado ou o carro, porque este tipo de apeiros e vehículos comezaba a ser estacionado por tempo indefinido nos cubertos, pendellos ou alboios; agora tocáballe ós tractores colle-lo relevo para as realizacións das faenas agrícolas e de transporte, polo que a misión das "vacas do país" e as de razas walonas, especialmente, non ía ser outra que a de responder satisfactoriamente á cobertura de necesidades cárnicas e leiteiras de seu amo, ó que lle había de proporcionar a lo menos unha cría ó ano con inseminación artificial amais un bo tanque de leite diario, que, sen necesidade de leva-lo ó mercado na cabeza gracias ás pistas da Concentración, e por se acaso as fantasías tolas mandaban o gozo ó pozo, podería sacarlle unha boa partida de reais coa que incrementaría tamén o galiñeiro, o cortello e, "se os nabos non se torcían", engadiría así mesmo algunha vaquiña máis á manada. Pero, como nesto das cadeas unha malla turra pola outra, tamén os labradores, coma os mariñeiros, terían que aplica-lo refrán se querían aumenta-la cabana arrastrando o cu pola herba que é a base alimenticia da ruminante, polo que será imprescindible transforma-las zonas de esquilmo en amplas áreas herbíferas, amais procurar, por outra banda, sementes de crecemento rápido para os lugares de herba campía.

No verán de 1961 os rapaces do lugar alucinabamos coa aparición de dous tractores eiruga nos montes de Parafita, que tiñan a finalidade de cacha-los terreos para convertelos en anchos e longos pasteiros do gando vacún, anque, polos avatares da vida, ás veces foron tamén pastos de gando mostrenco, con repercusións lamentables ata de perdas humanas. A aquelas máquinas raras e estrañas (onde o Correlo do Padrón ía facer garda nocturna á hora de irmos busca-las vacas) sómente lles faltaba voar para seren OVNIS, pois os rapaces nunca víramos tractores coas rodas dianteiras unidas ás traseiras mediante cadeas de mallas dentadas e sen volante e facíanos pensar que máis ben se trataría de "carros de combate" que estaban a preparar algunha posible montaxe de carácter bélico, ou a lo menos militar, da que ninguén nos informaba coa debida realidade. Era fascinante; de xeito que, ó remate da nosa bucólica xornada, todos nos botábamos en riba do artefacto para que o simpático conductor nos explicara cómo era posible que mediante dúas pancas conseguira facer xira-las cadeas en sentido inverso para da-la volta riba dunha peseta, como el dicía, e nós quedábamos aparvadiños xunto ó home ata que a noite pechaba, confiados de que as vacas saberían ben o camiño cara á casa, inda que desafortunadamente máis dunha vez demostraron o contrario, probablemente de forma intencionada, anque, afortunadamente, sempre remataban na corte despois de arranxaren algún bocado furtivo por eidos alleos.

Uns anos despois, quizais catro como moito, o primeiro tractor (este un Barreiros de pneumáticos, non podía ser outro nin doutro xeito) impoñía as estridencias do seu motor Diesel encol do enxebre e doce canto dos esmorecentes carros do país que aínda se escoitaban polos montes e as agras; pero a novidade mecánica non pertencía a ninguén de Fornís, senón ó Castelo de A Manda (Antonio Pena Zambade), chamado tamén O Foriño, porque procedía deste lugar de Santiago de Arcos. A máquina constituía un absoluto abraio para tódolos veciños, especialmente porque non había leira por inaccesible que fora, que o seu tractor non chegara para facer unha rápida laboura agrícola con arado, fresadora e outros trebellos, e voltara despois máis ledo que o conductor, cunha carga de herba igual á de media ducia de carros. Pero como os carros da ledicia nunca veñen cheos, e a pesar de que era roxo, cor que polo visto ten meigas condicións, a máquina chegou á cas do Castelo turrando polo remolque da desgracia, pois en setembro de 1972, por un erro dos freos, este roxo remolque converteu en negrura á familia ó esmaga-la dona da casa contra o hórreo na súa propia eira, ó que lle ía seguir doce anos máis tarde (porque nunca veñen soas), outra nova desgracia coa morte dun neto aínda non nado daquela, ó ser tamén aplastado contra a fachada da casa pola cisterna do xurro, cando só tiña nove anos.

Anque de tan lamentable xeito chegaba a maquinaria agrícola á miña aldea, o mundo non se detivo para que ninguén se apeara, como quixeran face-los alemáns consternados ante os desastres da guerra, e ó ano seguinte xa tódolos veciños dos lugares do arredor demostraban que o paisano Barreiros era "profeta na súa terra" acadando a crista da producción, e seguramente, tamén a da opulencia económica, como indican as liñas seguintes:

Eduardo Barreiros, industrial e empresario, nado en San Miguel-Gundias (Ourense) o 24 de outubro de 1919 e morto o 19 de febreiro de 1992 en A Habana (Cuba). Foi o máximo expoñente empresarial da industria automobilística española do século XX.

Tras pasar algúns anos en Canarias, o pai de Eduardo Barreiros adquiriu en 1927 unha liña de autobuses que cubría os 20 kilómetros de traxecto entre Ourense e Os Peares e alí comezou a traballar o xove Eduardo, como revisor, Cando tiña pouco máis de dez anos. Ó cumpri-los vinte xa se convertera en empresario do negocio familiar e tivo que aplicar con astucia os seus coñecementos mecánicos para facer fronte á escasez de suministros na época da posguerra española. El mesmo conducía os autobuses, púñaos a punto e fabricaba os gasóxenos nun pequeno obradoiro.

Entre 1945 e 1949 traballou no sector de obras públicas coa sociedade BARREIROS EMPRESA CONSTRUCTORA, pero abandonou a reconstrucción de estradas e portos para regresar ó seu obradoiro mecánico e obte-los beneficios necesarios para trasladarse a Madrid e establecer no barrio de Villaverde unha próspera empresa de fabricación de motores Diesel, camións, autobuses e tractores. En 1954 constituíu BARREIROS DIESEL, sociedade inicialmente especializada na explotación do motor EB 6 e, despois, na construcción de vehículos industriais.

En 1963, Barreiros firmou unha alianza empresarial coa compañía norteamericana Chrysler e, dous anos despois, rodaron os primeiros automóbiles Dodge. Xa en 1966 chegaron ó mercado os célebres Simca 1000 e o negocio do industrial galego acadaba o seu momento de máximo esplendor cun plantel de vintecinco mil traballadores tódalas súas instalacións traballando a total rendemento para exportar vehículos e motores a vintesete países. Pero só un ano despois, problemas de falta de liquidez na compañía fixeron perder a Eduardo Barreiros o control da empresa en favor dos norteamericanos. Chrysler acaparou o 77% do accionariado e, en 1969, Barreiros abandonou a empresa. Un ano máis tarde, os novos propietarios bautizaron o negocio co nome de Chrysler España.

Durante unha década, o empresario ourensán diversificou os seus intereses cara ós negocios agrolimentarios (sector no que fundou a empresa gandeira PUVASA), de explotación mineira e inmobiliarios, pero en 1980, cumpridos xa os sesenta e un anos decidiu regresar á súa verdadeira vocación industrial e constituíu a compañía DIMISA (Diesel Motores S. A.). En 1982 gañou un concurso convocado polo Goberno cubano para renova-lo parque móbil do país caribeño. Construíu os primeiros prototipos ZIL-130 e Taíno EB 10 e o Instituto de Diseño Industrial de A Habana concedeulle o honoris causa en Ciencias Técnicas.

A Universidade de A Coruña homenaxeou a figura e a obra de Barreiros durante a I Semana do Empresario Galego, celebrada en abril de 2002.

O automóbil de turismo tardou un par de anos máis (1967) en facer acto de presencia pola zona; un tempo relativamente curto se pensamos en dúas razóns que o xustifican: por unha banda, a Sociedad Española de Automóviles de Turismo (SEAT), que lle puxo ós españois dos anos cincuenta cara de velocidade, acababa de poñer en marcha o seu 600; e por outra, e máis importante, inda era necesario irlle apartando as pedras ó longo do traxecto, polo que os primeiros propietarios optaban por deixalo ás aforas do lugar. Neste senso, lembro con simpatía o meu amigo Antonio Mayán Caamaño (Antonio do Marcelino), que luciu o primeiro "Seíña" branco coma un armiño, co mesmo tronío que se loce un Rolls-Royce con choferesa negra; pero víase na obriga de deixalo nos "Campos do brañal" cuberto cunha grosa manta para protexelo da xeada. Non obstante, hei de subliñar que (segundo contaban algúns máis vellos ca min), a mediados dos cincuenta xa chegara ó Prado Cacheiro, vía Paxareiras-Virxe do Monte, porque era terreo chan e sen moitas pedras, o precioso Dauphine de Louis Renault, e catro ou cinco anos despois visitounos o "dous cabalos" de André Citroën, conducido por un crego de O Señorío, anque non debe de ser verdade, pois, segundo me teñen dito fontes ben informadas, seica os de O Señorío "non ten cura". Aquel modelo, aínda de fabricación exclusivamente gala, que aparecera no mercado automobilístico en 1949 con bastante éxito, tal vez porque o seu creador poñía a propaganda ata na torre Eiffel, non puido pasar da cancela das Quintas a pesar de atopala aberta; pois, ó parecer, era costume dos mozos de Arcos deixa-la cancela aberta cando viñan ás mozas a Fornís, para que todo mundo soubera que por alí andaran eles; e os rapaces, tan pronto coñeciámo-la boa nova voábamos ó encontro co vehículo máis felices que se fóramos recibir a Juan XXIII, para logo columpiarnos enganchados a unhas características asas que tiña na defensa traseira e botar se cadra algún "pecadiño" contra seu dono a causa dos envites da envexa, coma se el non tivera o mesmo dereito ca nós a andar sobre rodas pastoreando as ovellas polos montes da parroquia co Evanxeo da vida, doutrina e milagres do Noso Señor Xesús Cristo.

Pero o modelo galo non tivera a mesma aceptación que o "Seíña", posiblemente porque entre a peseta de Franco e o franco de De Gaulle a diferencia era notoria, pois se ó respecto a memoria non me falla, o do meu amigo Antonio alcanzara a moi apetecible suma de 256000 reais, 64000 pesetas, hoxe 384,65 € e o prezo do 2-CV dobraba esta cifra, porque aquel campaba como "utilitario" e este como modelo de "gran luxo", vedado incluso para os emigrantes que sempre retornaban coas faldriqueiras acuguladas, poñendo en clara evidencia a nosa maltreita economía, como proba o feito inesquecible do meu amigo Paco de Vilas que, cando as portas do seu 600 non puideron ser reparadas nos obradoiros oficiais polo excesivo custe arranxoulle unhas de madeira con caravilla a xeito de cortello, co que ademais quedou transformado no turismo máis famoso da bisbarra, coa extraordinaria vantaxe de que non necesitaba antirroubo.

Para rematar esta cadea evolutiva que nos levou pola aldea onde naceu voso pai dos carros ós tractores e das carrilanas ós coches, engádovos un breve bosquexo da firma automobilística máis popular da época.

SEAT é unha empresa española dedicada á fabricación de automóbiles, filial do fabricante alemán Volkswagen. Naceu como resposta pública ás necesidades de transporte dos españois. En 1950 fúndase a Sociedad Española de Automóviles de Turismo (SEAT); a maioría das accións están en poder do Estado representado polo Instituto Nacional de Industria (INI). Con anterioridade chegárase a un acordo coa empresa italiana FIAT para a cesión dos dereitos sobre algúns dos seus coches. Esta empresa tamén participará no capital inicial da nova compañía.

A factoría, instalada en Barcelona, inaugúrase o 6 de xuño de 1952, e ó ano seguinte sae ó mercado o seu primeiro coche o SEAT 1400 A, copia do modelo italiano do mesmo nome. Pero será o 600 o que dará o espaldarazo á empresa; foi o modelo máis popular e estivo en producción ata 1973.

En 1963 sae da cadea de montaxe o primeiro 1500, unha modificación sobre un modelo de FIAT, con motor de 82 CV. Dous anos máis tarde comeza fabricación do 850, unha pequena berlina de 37 CV. O seguinte modelo será máis grande, o 124 de 65 CV. A finais dos sesenta preséntase o 1430. Ese mesmo ano a empresa fabrica a unidade un millón.

Durante estes anos SEAT convértese nunha especie de monopolio, a pesar da presencia doutros fabricantes. Na década seguinte prodúcese o utilitario 127, de gran éxito, e o 132 de luxoso acabado con 105 CV.

En 1979 a maioría do capital pasa ás mans de FIAT da que máis tarde se desprenderá. En 1982 acaba a colaboración con FIAT e ese mesmo ano chégase a un acordo para fabricar algúns modelos de Volkswagen. Un ano máis tarde preséntase o primeiro desenrolo da empresa, o Ibiza, que colleitará un notable éxito. Pouco tempo despois, Volkswagen faise co control e realízanse novos lanzamentos de vehículos con base alemana anque con deseño diferenciado, como o Toledo e a segunda xeración do Ibiza, o que non evita serios problemas financeiros á empresa.

O DÍA D. Á HORA H.

I

Amigo do meu tempo amais da xoldra,

o monte percorríamos co gando

felices a cabalo dunha poldra;

xinetes de papel no ar voando.

Inermes vencedores de batallas

cal quixotes sen lanza en asteleiro,

se un era trapalleiro, outro trapallas,

alternando no oficio de escudeiro.

Con profunda paixón, Sen Dulcinea,

apostabamos metas insondables,

cal leña verde, todo fumarea,

de imaxinarios tratos intratables.

Viaxamos ós confíns do universo;

baixamos ata o centro do planeta;

fixemos dunha prosa un doce verso,

dunha pluma no ar, un gran cometa.

Mais o tempo, que ó fin nos vai abrindo

profundos cráteres no corazón,

o rumbo cambiou dun gozo infindo

por volcáns feros en erupción.

Foi por febreiro, día das Candeas,

na miña porta Juan berraba ledo:

--¡A troulear! -Fervíanlle-las veas-.

Eu berrei do leito: --¡Inda é cedo!.

--Xa son as doce; temos que ir ós niños.

Hainos na devesa ás mancheadas.

Disque hoxe cásanse os paxariños

e fan a voda por entre as ramadas.

--¡Non sexas tolo, que dodemo un hai

ata o comezo da primavera!;

senón preguntarasllo á túa nai,

porque ese conto sábeo calquera.

--Mamá mandoume ir á devesa

seica bota-la auga á Cortiña

e cando veña que vaia de présa

leva-las vacas á Fonte Seixiña.

Quentaba o sol pola cora do día;

nós tapábamos freitas con bo tino,

e un mal agoiro no ceo dicía:

"Logo escurecerá o teu destino".

Un rego de auga cae nun terraplén

que o maxín a espremer comeza,

catro neuronas Descobren ende ben,

unha impactante artificial fervenza.

Unha cheirona, ó xeito preparada,

na crista da caída introducimos,

que no barranco, do fondo contemplada,

unha Niágara abraiados vimos.

Alí quedou o noso experimento;

nunca a tal punto Deus nos levaría,

anque latente no meu pensamento

era volver polo seguinte día.

II

--¡¿Por onde andabas, "can do ameixeiro"?!

Berraba furibunda miña avoa

ó tempo que apreixaba un fungueiro,

e dixen eu: "Agora vai ser boa".

O fungueiro no ar zigzagueou

na procura daquel branco fidalgo,

e o can do ameixeiro escapou

pasando de mastín a veloz galgo.

¡De que pao, por ventura se librou!;

mais outro lle daría na fuxida

un mal agoiro que por fin pintou

de tebras escuras a súa vida.

Juan, coa raxeira de gato escaldado,

saíu fuxindo co rabo entre as pernas;

non era cousa de pedir prestado

aceite puro naquelas tabernas.

Eu cara a Agra Nova me encamiño

co adaxio triste da miña sorte,

cal reo que coñece o seu destino

e á vida impreca no val da morte.

Por derradeiro día fuxir vin

a un amigo levado do demo;

presaxio dun futuro que vivín

naquel presente, que inda pasado temo.

Con este precedente sempre digo:

"¿En quén na vida fe se pode ter,

se no intre do máis claro perigo,

o amigo mellor bota a correr?"

Xa dende a casa que chaman "do Roxo"

chea de vacas a agra albisquei;

funme achegando coma un raposo

ata que coas pastoras me atopei.

Alí estaba miña prima ana,

Lola do Santo e Felisa do Roque,

xogando "ás empanadas" coa lama,

ás que eu lle dei o derradeiro toque.

E decateime que o "advenedizo"

non pertencía a tan alto copete:

--¡Como non marche, eu logo lle atizo!,

-dicía a máis "santiña" do banquete-.

--¡Torna a Vermella!, -Miña prima dixo-,

que vai dereita á leira do Artazo.

--Dáme esa vara, ¡mecachis quen a fixo!,

que agora mesmo lle rompo o espiñazo.

Pero... ¡que Artazo nin que raio -dixen-,

se o Artazo nas Xestas non ten leira.

¡Media volta!; daquela boa a fixen;

funme arrastrando a vara de abeleira.

"¡Un home é un home, e un gato é un bicho!"

-dixen eu de regreso xunto a elas-,

¡Non vos riades de min, que vos espicho;

aínda ides mexar polas canelas.

III

Unha charamusca avivou a coña

e un feixe de frechas saíu de repente

das linguas de todos, con saña impoñente;

¡¿cál con máis veleno?!. ¡¿Cál con máis ponzoña?!.

Piropo que vai, con outro se cruza,

á honra dereitos dos pais e das nais;

o fogo xa indica con claros sinais

que estamos na crista da escaramuza.

As armas xacen polo chan ciscadas,

impasibles alí eternamente;

con paixón necia saen ferozmente,

ruxindo polo ceo ás mancheadas.

¡Cuán terca a man humana, torpe, necia,

o sono quebra do natural estado,

sen decatarse que no propio pecado

pagará finalmente a penitencia.

Un negro veo cubriu da alma o nume

que unha muxica prendeu con morna luz

e marquei as empanadas cunha cruz

alumeado por un torpe cacume.

Tres cruceiros de barro nun camiño

símbolos máxicos foron dende entón

pegadas fondas do meu corazón

na miña vida de escuro destino.

IV

Guinda esa pedra e repara

rapaza que ten areas

polo medio;

que me podes dar na cara

e hai consecuencias alleas

sen remedio.

¿Nunca che contou, neniña,

unha historia abraiante

o teu papá?

Dille que, cunha pedriña,

matou David ó xigante

Goliat.

Que unha pedra polo ar,

saída da man humana,

ó remate,

polas entrañas do azar,

nunha inxusta diana

sempre bate.

A pedra ó fin escapou

daquela man inocente,

dirixida

ós meus ollos, que cegou

con fereza impenitente

para a vida.

OS ENTROIDEIROS

I

Ladrando coma cans adoecidos,

xuntáronse todos nun eirado

e sinalando co dedo estricado,

quedaron os papeis distribuídos.

--Ti fas de lazarillo. --Ti de cego.

--Ti de burro de carga. --Eu de doutor.

--Ti de porco da ceba. --Ti de crego;

e este dixo: --Eu de capador.

--¡Non estou de acordo! -de repente chila

un arrincando do carro a chavella,

e apuntándolle cara á orella:

¡de burro fai Feliciano da Grila!.

Este, no intre, collendo un fungueiro,

dixo con sorna cara ó seu veciño:

--¡De porco fai quen teña máis touciño;

en consecuencia, ese é o Cacheiro!.

Con estas discrepancias, sen descoido,

pouquiño a pouco fóronse entendendo,

e ó día seguinte, en amencendo,

comezaron a Festa do Entroido.

II

O cego ía cantando:

--¡Que traballo é o non ver,

deille un tombo á miña sogra

pensando que era a muller!.

Funme polo mundo arriba

cheo de fame e sen ver nada,

con tres rapaces pequenos

cantando ó son da guitarra.

Dálle-la esmola ó cego,

se é que llela queres dar;

ten unha espiña no lombo

e non se pode dobrar.

Dalle unha esmola ó cego,

Dalle unha esmola, por Deus;

Que nunca teña-los ollos

Como o cego ten os seus

--Toma cego a esmola

e non me tóme-la man.

--¡Perdoe, miña señora,

coidei que todo era pan!.

III

O capador co seu chifre

capaba porcos a eito

"e os rapaces fuxían

coma levados do demo".

Dende o medio do rueiro

berraba a berros alzados:

--¡Aquel que non cape o porco

non ten chicha pros follados!.

Aquí está o capador,

o mellor de toda España;

se alguén quere ser capado

que traia boroa e caña.

Tódolos que alí oían,

que eran os da aldea enteira,

dicían: "xa fai a América

coa súa capadeira".

IV

O doutor, cunha xiringa,

poñía inxeccións a esgallo

no cu, nas pernas, nos brazos,

e onde hai que ter máis coidado.

Ó xeito viña aquel médico

polo tempo do andacio,

Sanidade receitaba

painosos a San Pancracio.

Queixábase unha velliña:

--¡Ai, que maliña estou eu!.

Espetoulle unha inxección,

De alí a pouco morreu.

Outra levoulle un canciño

que adoecía coa rabia.

--Non son médico de cans,

levádeo a unha sabia.

--Logo teremos que ir,

-dicían todos axiña-

a ver se nos da co mal

a "carteira de Baíñas".

V

Moi quedo o crego cantaba

no latín de Cicerón,

e á moza que pasaba

botáballe-lo sermón.

--Neniña ten coidadiño,

que te podes condenar,

non vaias soa ó muíño,

que anda o demo no lugar.

Maruxiña, dóenche os ollos,

Rézalle a Santa Lucía,

Que chos abra pola noite

E chos cerre polo día.

Calquera moza de aldea

Que viste dengue e mantelo,

Vale máis que unha da vila

vestida de terciopelo.

Miña rosa colorada,

criada no estripeiro;

non te deixes abalar,

mira que pérde-lo cheiro.

Erguín os ollos ó ceo,

baixeinos esbagoando:

non hai cariño nos homes

nin ríndose nin chorando.

O río cando vai cheo,

leva follas e penedos;

o galán de dúas damas,

nunca ten os ollos quedos.

O conto non é de risa;

a que se queira salvar

que veña o domingo a Misa

e despois a confesar.

"Eu son de aquí fiel testigo

que todo é unha latrina",

vídevos todos comigo

a deprende-la doutrina.

VI

O burro, enchendo as alforxas,

ía, paseniñamente,

con rebuznos de ledicia

dándolle gracias á xente.

--Eu son un burro, xa vedes,

¡piedade, tende piedade!,

estou condenado a vivir

do que os humanos me dades.

A carga nunca me pesa,

teño as alforxas baldeiras;

botádeme unha peseta,

que palla haina nas leiras.

Novos e vellos chorando

co probe do animal,

dábanlle esmolas e cartos

coma se andara a xornal.

Logo coas alforxas cheas,

dou media volta pro curro,

dicindo pros seus adentros:

"Gracias a Deus que son burro".

Alí rematou a festa

cun banquete extraordinario,

e sinalaron a data

na folla do calendario.

"Entroido cincuenta e nove".

Se alguén lle falla a memoria,

"os entroidos de Fornís"

ten unha folla na Historia.

A FESTA DO GALO

O domingo que precede ó mércores de cinza, ou sexa, o primeiro día do Entroido, despois da Misa, acostumaban poxar no adro da igrexa de Coiro toda serie de productos que, como promesa votiva, lle tiñan ofrendados a tódalas Virxes, Santos e Santas os campesiños da parroquia, tradición que adoitaban repetir tamén o día de San Antón, que é o dezasete de xaneiro, día que eu me casei de primeiras nupcias, non sei se por empeño do Santo ou por algún estraño sortilexio que mete baixo do xugo a algúns animais ceibes; pero que na miña parroquia se celebra o primeiro domingo do mes de Santiago. Os mozos de Fornís, co gallo dos entroidos, licitaron polo alto un fermoso galo que en nada tiña que envexar ós famosos capóns de Vilalba, co fin de faceren unha festa na que tódolos veciños tiverámo-la feliz ocasión de participar; acontecemento que nunca máis se volveu celebrar, non sei se pola intervención dalgunha sociedade protectora de animais ou en xeral polos avatares da vida, pero que para min constituíu un feito histórico de inesquecible lembranza.

Despois de mantelo ben a base de nutritivos xantares como adoitan facer polas pallozas de Os Ancares, cada día nunha casa do lugar durante a semana, o primeiro domingo da Coresma ía ser víctima dun horrendo crime na agra de As Searas, xa que tras unha inxente restra de ridículos escarnecementos con lapidación incluída, como se tivera que ser axustizado por delictos de adulterio por imperativos inexorables dalgunha lei nixeriana, ía ser enterrado vivo no medio da agra mentres os habitantes da aldea interpretaban galináceas danzas cacarexando cantarelas polo arredor poñendo a guinda do morbo como inri de tan horrible asasinato.

No centro dun pequeno circuíto con forma de ferradura cavaran un foxo no que introduciron o galo, deixándolle a cabeza fóra, quizais por falta de mans para que tamén el tocara o pandeiro, e puidera ver e oír, en troques, o espantoso escarnio que lle profesaban os humanos sen razón nin motivo naquel inmundo e improvisado anfiteatro; logo, distintos turnos de rapaces e rapazas, mozos e mozas, novos e vellos partirían dende unha distancia duns cen metros con antefaces por diante dos ollos con obxecto de ser exhumado polo primeiro que dera con el, extraéndoo da cova polo pescozo, naturalmente sen incumpri-las regras preestablecidas nas bases do concurso.

Os comisionistas acordaron por unanimidade que no meu caso non sería necesario o pano por diante dos ollos que facía de anteface, naturalmente entendendo a inocuidade de tal preservativo visual, e saín á carreira entre unha manada de rapaces cara ó "camposanto" do malogrado emperador do poleiro, tentando desprenderme dunha maraña de mans, que pugnaban dalgún xeito engancharme pola chaqueta, polo pantalón e ata polos pelos coma se eu fora o "torto rei" naquel estraño país de cegos e tivera forzosamente que facer de lazarillo común e obrigado de toda a manada, da que non obstante logrei arredarme nun acelerado sprint para chegar á meta na cabeza do pelotón no momento que unha panda de árbitros facían soa-los seus chifres indicando "fóra de xogo", sen que ninguén fose previamente aliñado como defensa ou dianteiro.

No intre o acto quedou suspendido por tempo indeterminado mentres a comisión debatía novamente a necesidade de poñerme anteface ante a dúbida que presentaba unha posible cegueira finxida, debido á facilidade con que amosara dar coa ave xa no primeiro intento sen a máis mínima vacilación; e tras arduas deliberacións optan agora por colocarme nos ollos un pano dobrado con varios pregos atado por detrás da cabeza como se quixeran castigarme cunha dobre cegueira, o que me fixo pensar na malignidade daqueles xerifaltes que obviaban inxenuamente outro lugar do meu corpo onde o pano podería cumprir con máis doada lóxica a súa finalidade, e que, ó fin, tería que amosarlles outra vez que para a agudeza dos meus órganos visuais non existían barreiras infranqueables.

Saímos pois dende o circuíto do galo de retorno ó punto de partida todos cos ollos tapados e durante o traxecto fun contando as marxes das leiras que unha vez de volta serviríanme de referencia orientativa para non deixa-lo galo atrás e á súa altura desviarme á esquerda ou á dereita ata pisar terra fresca e logo localiza-los carreiros do circuíto nos que había que agacharse e continuar camiñando a catro patas tentando ás apaxadas dar co pescozo do galo entre as mans. Ó mesmo tempo decatábame de que a miña situación visual sufrira un importante xiro copernicano de cara ás apreciacións alleas, polo que non quedaba outra alternativa que a de facerme o cego con tódalas consecuencias que a circunstancia me reportara a min amais a eles se quería facerme dono do anhelado trofeo; porque ata ese momento estaba precisamente, facéndome "o vidente entre os cegos".

Á orde de saída comecei nesta segunda ocasión a camiñar moi paseniño no posto de pechacancelas cara ó circuíto observando moi atentamente polos chíos a dirección do resto do pelotón; mais logo o tiven que abandonar, porque me parecía que pretendían ir á Coruña por Redondela partindo de Pontevedra, cando os escoito berrar desesperadamente:

--¡O cego, o cego, ¿ónde vai o cego? Manolo...; Manolo...!.

--¡Eh, por aquí ando- contestei eu-, creo que ides por mal camiño!.

--¡Ah raposo –contestaron eles-, o que vai por mal camiño es ti!. ¡Carallo..., e despois din que non ve!. ¡Que lle saquen o pano...!.

Aquela panda de renxedoras toupas que se desprazaba a tentas e sen rumbo polo medio da agra tal vez pensando que o galo viñera ó seu encontro guiado por algún máxico sortilexio estábame a producir unha absoluta tranquilidade e acougo tamén nesta segunda proba, porque cos seus desatinos demostrábanme unha vez máis que o galo ía ser para min inda que eu chegara o último; pero no momento de pisar terra mol sinto un estrondoso barullo do público expectante que berraba con vehemencia:

--¡Eeeeh, ese ve, ese ve; ese moveu o pano!.

Non fixen caso; coma se non fora por min, que efectivamente non era, agacheime para continuar a gatas na busca do animal, cando lle sinto xa un leve quiquiriquí baixo de min, momento que aproveitou o que viña detrás para botarlle unha man á crista e arrincalo de raíz como se quixera transplantar un vexetal, e de novo volven a subía-los chifres invalidando a xogada; pois neste caso si que había un torto chamado Manuel González Pérez, alias "O Romero" que me ía pisando os talóns cun permanente chiscar por baixo do pano coma se máis xusto fora que acadara o premio quen tiña vista nun ollo (O Romero era torto), ca quen na tiña en ningún, semellando tela en dous ou tres.

Como á terceira vai a vencida, segundo o proverbio, ordenáronnos outra vez volver ó punto de partida e acordan así mesmo que eu saíra uns minutos máis tarde, debido a que gozaba de mellores facultades de orientación espacial co resto dos participantes, o que naturalmente non me parecía xusto, xa que posiblemente o galo volvería dar sinais sonoras coa presencia dos que chegaran antes; pero non era cousa de tapárlle-los ollos ó galo que xa bastante suplicio estaba a padecer, e agardei pacientemente a orden de saída, que xa me tiña os nervios de punta maquinando na decisión de retirarme do xogo ante a imposibilidade de poñerlle panos ás miñas percepcións sensoriais.

Á orden de ¡listo, xa!, botei a correr cara ó circuíto, dándome conta en seguida que os outros xa o deixaran atrás, e polo tanto, esta vez os árbitros tíñano complicado porque eu ía marcar con destreza á portería baldeira. Apesares do barullo do público, que resultaba bastante desorientador, pronto localicei os carreiros do circuíto, boteime a gatas, e coma se estivera agardando pola man auxiliadora, escoito novamente diante de min o "quiquiriquí" do galo, non sei se anticipando as gracias co saúdo de benvida, porque ía ser liberado dun cataléptico pasamento, ou pola contra advertíndolle ó cego que tivera coidado de non pisarlle a cabeza para darlle a definitiva sepultura.

No intre lembrei os consellos dalgunhas persoas que me instaran abandona-la proba molestas por tanta desconfianza acerca da miña visión e por tantos estraños arranxos de procedemento polos dirixentes da festa, e inmediatamente pensei que o mellor sería colle-lo animal polo pescozo e arrebolalo ó medio dos "circunstanciais cegos"; pero optei, sen embargo, por separar pouco a pouco coas mans a terra que o cubría e "en menos que cantou" saíu "o resucitado" dando brincos pola agra adiante dicindo "adeus" aquela turba de humanas feras.

Eu, naturalmente, quedei de xeonllos ó pé do sepulcro dicíndolle adeus co pano, feliz de ser por fin o seguro socorrista daquel "inocente gardián do galiñeiro" ó que quizais pouca vida lle quedaba, pero, a lo menos de momento, inda non se prevía a que pucheiro iría parar.

"DO BEBA Ó LÉREZ, ONCE LEGUAS XUSTAS"

O 11 de outubro de 1931, durante unha cazaría, recibiu nos ollos unha perdigonada Xosé Bieito Pérez Díaz, xove de dezasete anos de idade, que acababa de iniciar o último ano da carreira de Maxisterio. Este accidente deixouno cun resto de visión equivalente a un quinceavo da normal na escala de Wecker; visión que non lle permitía ler en tinta, pero que o capacitaba para desprazarse so sen necesidade de utilizar bastón. Estivo un ano convalecente e logo terminou a carreira de Maxisterio.

Ensinoulle o sistema braille e o manexo dalgúns aparellos utilizados polos privados de vista o seu amigo cego Enrique del Castillo Uzal, residente preto de Marín, que fora alumno da escola para cegos que funcionaba facía varios anos na rúa Cervantes número 8 de Vigo. De forma autodidacta foi estudiando, Bieito, toda a problemática dos non videntes, coñecementos que completou matriculándose en novembro do ano 1935 no "Colegio Nacional de Ciegos" que había en chamartín de la Rosa (Madrid) para asistir ó curso que naquel Centro se impartía para formar ós mestres dos carentes de visión; obtendo en xullo de 1936 o título correspondente de "Profesor de Métodos y Procedimientos Especiales en la Enseñanza de los Ciegos".

Na primavera de 1939 visitou Xosé Bieito o "Colexio Nacional de Xordomudos e de Cegos" que sostiñan as catro deputacións galegas en Santiago de Compostela, tratando de que o nomeasen Profesor daquel Centro educativo se lle conviña; pero alí sobraban profesores de invidentes, porque o número de educandos faltos de vista diminuíra moitísimo e só había quince alumnos cegos que causaron moi mala impresión ó noso paisano, porque estaban pálidos e escuálidos, vivindo internados nun vetusto edificio de pedra coas paredes chorreando humidade. Ante aquel cadro tan deprimente o noso protagonista fíxose o firme propósito de traballar e face-las oportunas xestións para que Galicia tivera un colexio de cegos moi parecido ó que funcionaba en Madrid e que el coñecía perfectamente.

Xosé Bieito mantiña correspondencia coas persoas que lle ofreceran a súa amizade en 1936 cando fixo o cursiño en Chamartín de la Rosa, e por elas estaba ben informado da marcha da Organización Nacional de Ciegos que acababa de ser fundada (13-12-1938, festividade da nosa excelsa patroa Santa Lucía) e das novidades que había na ensinanza dos faltos de vista. Ademais visitou ós máis destacados líderes dos invidentes nas catro provincias galegas co fin de darse a coñecer e gañarse amigos que lle axudaran a obter un cargo no nacente organismo tiflolóxico e contribuíran a que lograse o seu propósito de fundar un colexio de cegos en Galicia.Conseguiu ser nomeado o 29 de marzo de 1940 Delegado local da O.N.C.E. na cidade de Pontevedra, sucursal dependente, nun principio, da Delegación Provincial da devandita Entidade en A Coruña, pero que despois, pertencería á Delegación Comarcal Autónoma de Vigo; tendo como soldo unha comisión do 5% da venda diaria do cupón da capital do Lérez; cantidade que ascendía, aproximadamente, a 52 reais (13 pesetas diarias, hoxe 0,08 €), pero non pudendo el vender este producto. Este cargo, sen embargo ía ocasionarlle moitos desgustos, porque provocou a envexa de Bieito Martínez Losada, persoa un tanto retorcida, da que vos farei un breve retrato.

Bieito Martínez Losada estudiou o Bacharelato na súa cidade natal, Pontevedra, e tendo tan só dezasete anos, marchouse voluntariamente ó fronte de Teruel a loitar contra os republicanos, facéndose falanxista e traballando como radiotelegrafista na vangarda do exército, onde pasou grandes fatigas e sufriu moito durante o conflicto bélico, que o deixou moi delicado de saúde e medio trastornado cun tumor na base do cranio, que lle foi diminuíndo a visión. Seu pai, que era un garda civil pertencente ó departamento de Orde Público do Goberno Civil de Pontevedra, consultou o caso médico do seu fillo cos mellores oftalmólogos de España; e, ó coincidir todos eles en que era irremediable a enfermidade ocular do xove, pero que urxía en que fora operado do tumor cerebral, puxo ó muchacho nas mans do doutor Obrador, quen lle extirpou o tumor con tanto éxito, que non perdeu o resto de visión, senón que incluso o aumentou un pouco pudendo camiñar so sen necesidade de usar bastón, pero non pudendo ler en tinta. Despois afiliouse á Organización Nacional de Ciegos Españoles e rogou a Xosé Bieito Pérez Díaz que lle ensinara a lectoescritura braille e o manexo do instrumental utilizado polos faltos de vista, demanda á que accedeu con sumo gusto o seu paisano, ensinándolle canto xuzgou importante para ser Xefe Administrativo ou Mestre da O.N.C.E., sen que o señor Pérez Díaz cobrase un céntimo nin recibira agasallo algún por este Maxisterio, anque o seu alumno disfrutaba dunha boa posición social e económica.

Bieito Martínez Losada tiña moita influencia nas altas esferas políticas e sociais por contarse entre os primeiros falanxistas inscritos en Pontevedra, ser excombatente, participar voluntariamente na loita por conquistar Teruel e estar agora cego como consecuencia dos sufrimentos padecidos en dita contenda. Ademais seu pai estaba moi ben relacionado cos altos mandos franquistas e apoiou en todo momento ó seu fillo, quen para lograr ser Delegado da O.N.C.E. nalgunha das catro capitais galegas xestionou que en Galicia houbera un bo colexio de cegos.

En decembro de 1940, participou Xosé Bieito Pérez Díaz na peregrinación da O.N.C.E. ó templo da Virxe do Pilar co gallo do II aniversario da súa fundación, e en Zaragoza tivo a oportunidade de coñecer persoalmente o Xefe de esta Institución, D. Javier Gutiérrez de Tovar, a quen tratou de convencer de que era moi convinte fundar un colexio de cegos en Galicia, rexión con numerosa poboación escolar invidente, que tiña moitas dificultades para desprazarse a Madrid e ingresar no colexio de Chamartín de la Rosa, xa propiedade da O.N.C.E.; posto que non quería internarse no colexio rexional de xordomudos e de cegos de Santiago de Compostela, porque era un asilo deplorable. D. Javier prometeulle que el apoiaría o seu plan se conseguía presentar o "Consejo Superior de Ciegos" (C.S.C.) un razoado e bo proxecto, explicando ónde e cómo instalar dito colexio, custe do inmoble e dos condicionamentos precisos, axudas económicas e materiais dos organismos oficiais galegos e demais cuestións pertinentes ó respecto.

Durante o primeiro semestre do ano 1941 estivo moi atarefado Xosé Bieito, dando clases particulares para aumenta-los seus escasos ingresos como Delegado Local da O.N.C.E. en Pontevedra, véndose forzado a vivir case mantido totalmente por seus pais. Estas clases impedíronlle ocuparse do futuro colexio; pero o día 10 de agosto de 1941, festividade da Virxe Peregrina, patroa da cidade, estivo pola tarde tomando café co seu amigo D. Juan Muñoz Morales, con quen intimara compartindo o cursiño para obte-lo título de "Profesor en Métodos y Procedimientos Especiales en la Enseñanza de ciegos (1935-1936)".

O Xefe da Sección de Ensinanza da Xefatura da Entidade tiflolóxica estaba veraneando en terras galegas na compaña da súa esposa dona Carmen Mata de Muñoz. O paisano explicoulle o que falara con D. Javier Gutiérrez de Tovar e que ía buscar durante aquel mes a finca idónea para instala-lo futuro colexio de cegos en Galicia. D. Juan aprobou o seu proxecto e exhortoulle a que actuara con rapidez para que a O.N.C.E. tivera por fin un colexio propio porque o de Chamartín estaba sometido a un contencioso interministerial que, ó parecer, íase resolver moi pronto, anque de forma un tanto estraña e espectacular.

Efectivamente, Xosé Bieito Pérez Díaz pasouse todo o mes de agosto do ano 1941 percorrendo a cidade de Pontevedra e arredores indagando canto consideraba preciso para o seu propósito; froito destas investigacións foi averiguar que nas aforas da capital, na parroquia de Campolongo había unha alquería de 36000 metros cadrados de superficie que fora o sanatorio de antituberculosos Santa Teresa e que logo foi un colexio dos PP. Maristas de Vigo, quenes o tiñan abandonado dende facía algúns anos. A Propiedade, incluído o inmoble topábase nun estado ruinoso lamentable. Xosé Bieito desprazouse ó convento de dita Orde relixiosa, e tras unha longa conversa co Padre Superior, conseguiu que o Irmán Lourenzo lle taxara a venda da finca de Campolongo en cincocentas cincuenta mil pesetas (hoxe tres mil trescentos €).

Á mañá seguinte visitou ó Presidente da Excelentísima Deputación Provincial de Pontevedra o Sr. Toledo, en demanda dunha subvención para a compra da mencionada finca co fin de instalar nela un magnífico colexio de cegos com ámbito para o sector norooccidental da península Ibérica; e dito Presidente prometeu dar duascentas cincuenta mil pesetas, pero por malos entendidos entre esta Deputación e o Consello Superior de Cegos, dita subvención quedou reducida a cento vinte mil pesetas, que o Sr. Toledo ingresou no Banco de España a nome da Organización Nacional de Ciegos Españoles (O.N.C.E.).

Curiosamente, cincocentas cincuenta mil pesetas foi tamén a cantidade exacta que eu paguei no ano 1985 a Francisco Lago da aldea de A Manda (propietario do bar do mesmo nome en Santiago de Compostela), pola finca de mil cincocentos metros cadrados como consta na correspondente Escritura Pública, onde temos a nosa casa que vós chamades "A Aldea".

No mes de xaneiro de 1985, o Secretario Xeral da Unión de Trabajadores de la O.N.C.E. (U.T.O.) Mario Loreto Sanz Robles, (hoxe Presidente de Unidad Progresista, asociación de afiliados á O.N.C.E., que rexenta o goberno da Institución na actualidade), a quen lle prestei todo o meu apoio e amizade na súa chegada a Palma de Mallorca en 1975, onde eu residía dende o 10 de xaneiro de 1974 xerando o feito o rexurdimento dunha estreita amizade, achegouse a cidade de Vigo facer un meeting de campaña electoral, e unha vez máis lle amosei o pracer de acompañalo por terras galegas tras agardalo no aeroporto de Lavacoia en Santiago de Compostela. Á súa chegada tomámo-lo vermut no bar de Francisco, sito na rúa Tras da Alameda, próxima á Axencia Administrativa da O.N.C.E., e no intre fraguouse a compra da nosa finca, pechándose as negociacións ante un notario de Santiago a mediados do mes seguinte; pois, a nacente compra fora tema da sobremesa na miña casa da rúa Cobián Areal de Pontevedra ata altas horas da madrugada co Sr. Sanz Robles, porque alí ía ser alugado polo prezo do afecto ata a tarde do día seguinte que o acompañaría a Vigo para levar a cabo o obxectivo da viaxe, e, en conclusión, a análise dunha serie de circunstancias familiares, sociais e profesionais daquel momento, fixeron que esa mesma noite tomara a firme decisión de merca-la finca no custe prefixado polo vendedor.

No verán de 1962 sentíame coma un emigrante máis do lugar, que dun día para outro ía colle-la maleta e saír na procura de novas venturas e desventuras polo mundo adiante, e sen "lazariño".

En parte gustábame que a xente me dixera: ¡¿seica marchas para Pontevedra?!. Claro; como eu non sabía se Pontevedra estaba preto de Santa Comba ou alén do Castro...; o máis notorio era que nalgún sitio xacía o desexo de cambiar de aires a ver se daquela maneira lle atopaba sentido nalgún incógnito e recóndito curruncho da terra a unha cantarela que lles escoitaba tódolos días ós outros da aldea; aquelo de: "a, be, ce, che, de...", que me soaba a unha restra de cousas etéreas, que non vía por ningures, e polo tanto non podería, cos meus once anos deprender algo que outros dominaban con seis e con sete; xustamente a idade coa que tamén eu estivera a punto de escolarizarme, pero por un mal entendemento entre miña nai dende América e "meus pais" dende Galicia houben de aprazar case outros tantos anos.

Os dictames do Doutor Barraquer á volta de Barcelona, minguaran notablemente as esperanzas de todos acerca da estabilidade da miña visión; esmorecentes, por outra banda, en canto á recuperación, da que xa nin se falaba; polo que, no intre, o máis oportuno era resolve-la papeleta nunha escola especializada para nenos cegos, onde, no caso de non deprender outra música, unha estaría practicamente garantida cos "iguales para hoy", que non presentaba visos de espectaculares éxitos, fundamentalmente pola inxente preponderancia de "artistas polas esquinas", amais, que dúbida cabe, a canción, anque pegadiza, xa estaba tamén moi oída; pero, sen botarse á auga non era posible acada-la ourela dun futuro distinto do que se agoiraba na banda daquel presente de diáfana negrura, na que os días roldaban cunha sucesión rutineira de feitos estériles e insulsos, que, ó fin, tamén estaban cubrindo cun veo de espesas tebras os ollos da miña alma.

Apreciable cuñada: "(era o encabezamento das cartas que "papá" lle dirixía a mamá, en castelán, loxicamente non reparaba moito no significado dos termos, abondáballe con que o significante lle soara ben), creo que ha sonado la hora de que el niño acuda a una escuela de ciegos, con el fin de que el día de mañana sea un hombre de bien; pues me han informado que en la ciudad de Pontevedra existe un colegio de condiciones especializadas para la educación de los niños ciegos en régimen de internado con alojamiento gratuito; por lo cual, si me das el legítimo consentimiento, iniciaré los trámites para su ingreso. Por el momento, me parece la única opción que, en el futuro, no lamentará él ni nosotros".

O correo acelerou a "ardente" resposta, pois a carta recibida ós quince días (tempo récord de ida e volta naquelas datas), de tal xeito botaba chispas que de non vir por vía aérea, a catástrofe sería sen dúbida aproveitada por Irwin Allen pro argumento da súa producción "As aventuras de Poseidón" ou para a película "O coloso en chamas", que apareceron en 1972 e 74, respectivamente.

Querido Pedro: (adoitaban se-los encabezamentos das cartas de mamá), cuando dejé la casa donde nací para bañar con sudor y lágrimas estas tierras indias, todos sabíais que mi mayor dolor no era emigrar a tierra extranjera, sino dejar en España al hijo de mis entrañas, pero me hicisteis confiar en que podía irme tranquila, pues contigo y mi hermana, procuraríais que mi hijo tuviera los mejores padres del mundo y no me echaría de menos, a pesar de mi insistencia para traerlo conmigo. Ahora empiezo a pensar que en mi despedida no fuisteis capaces de resistir los empellones del cumplido parental y que en la actualidad el niño estorba, como era de prever; por lo cual, sólo os pido, como último favor, que lo soportéis un poco más, ya que, en cuanto me concedan el permiso para viajar a España, iré a buscarlo; al menos ese problema os quedará resuelto.

Naquelas verbas quedaba patente a infinda paixón materna dunha nai galega emigrada a Venezuela a finais de 1955, e dous anos máis tarde só tiña unha maneira de descubri-la verdade acerca das circunstancias que rodeaban ó seu fillo de seis anos en Galicia, que, polo tanto, non era outra máis que a de defenderse atacando; pois, ó fin, a corda había de romper por algún sitio: Pero papá (Pedro) amais mamá (Escravitude) eran auténticos e resultaran terriblemente afectados pola resposta recibida a unha intención tan xusta e tan benigna; de modo que o contido da seguinte carta era na súa totalidade perdóns e desculpas polo da carta precedente, e o "neno de seis anos" seguiría na mesma situación académica, agardando ata os once para entrar na O.N.C.E., máis ou menos cando os humores tomaron mellor repouso no fondo da incertidume.

O primeiro de outubro de 1962, ás trece horas (como daquela se dicía na linguaxe de RENFE), subía por primeira vez as escaleiras que dan acceso ó Colexio Santiago Apóstolo, propiedade da O.N.C.E. para iniciar os meus primeiros pasos, hoxe reconvertido nun Centro de Recursos Educativos co mesmo nome e da mesma Entidade, que vós coñecedes moi ben dende que viñestes ó mundo, como o Centro de traballo de voso pai.

Lucía unha preciosa cazadora de ante, que mamá me mandara no verán, que aínda hoxe é recordada pola xente que me coñeceu aquela data. Tiña nas puntas do colo (onde as camisas levan un botón) unha estrela dourada de cinco puntas, polo que algúns logo me alcumaron co nome de "Tenente"; pero inda que me faltaban a min moitos máis galóns dos que amosaba para se-lo que nunca quixera ser, por "maduras que estiveran", certamente parecía aquel que na mesma data nomearan Xefe do Estado Español vinteseis anos antes, amais Xeneral de tódalas forzas militares no día anterior, por sublevarse contra a República do complutense home da paz, a piedade e o perdón, Manuel Azaña Díaz, posiblemente, amén doutras tropelías históricas como o asasinato do pontevedrés Xosé Calvo Sotelo o 13 de xullo de 1936 (chamado polos alzados "O Primeiro mártir da cruzada"), carraxento polo peche da Academia Militar de Zaragoza, a cal comandaba por decreto do dictador Miguel Primo de Rivera dende 1928; así, dende o día do Santo de este (29 de setembro) o "xefe da sublevación" sería Xeneralísimo de tódolos poderes do país ata a súa morte en 1975, porque, de calquera xeito, calquera posible competidor morrería no intento, como por exemplo José Antonio Primo de Rivera (fundador de Falange Española), asasinado no cárcere de Alacante un mes e vinte días máis tarde dese mesmo ano de 1936, ou o cubano Emilio Mola Vidal, morto o 3 de xullo de 1937 con grado de Xeneral, nun accidente aéreo en Alcocero, provincia de Burgos.

Sempre o primeiro de outubro me resultou de máis contido histórico para min que para a propia Historia de España; pois eu comezara en 1962 con "once" anos, a le-la páxina que ía dar solución ás tanxibles precariedades da miña vida, e Franco en 1936, pola súa banda, empezaba con "corentetrés", a cortar cabezas coma un calinga das Illas Filipinas, feito polo que, paradoxicamente, ata Pío XI lle botou a bendición papal, e deste xeito a Igrexa bautizaba co rango de "Cruzada" un holocausto de tres absurdos anos; na vida dos españois; o que, por suposto, non foi capaz de segregarme da Fe cristiá, como ben vos demostro diariamente na nosa feliz convivencia, a pesares de non comulgar con tan "sagradas" rodas de muíño, que as xerarquías eclesiásticas distribuíron pola "pel de touro" durante a década que precedeu á miña infancia e nalgúns anos posteriores, nos que me tocou educarme baixo os ríxidos preceptos dunha "inmaculada urbanidade doutrinal".

Cando viaxaba algún médico ou a calquera outro lugar que estivera a longa distancia do meu, sempre me levaba papá, pero nesa ocasión el atopábase en Basel (ou Basilea), pastoreando duascentas vacas dun rico gandeiro chamado Ernest Wabber, preto de Liestal, capital da citada cidade do norte de Suíza, así que a min tiveran que acompañarme a súa filla maior amais seu irmán Manuel, ó que todos lle chamábamos tío Lelo que, coma el, tamén era un home dunha entrañable bondade espiritual, e a pesares de que os vencellos sanguíneos só me unían a miña prima por liña colateral loxicamente, a calor agarimeira das mans daquel home nunca fixo distingos cos meus sentimentos de neno; naturalmente, para el era tamén un sobriño coma miñas primas, porque o era de seu irmán con carisma de fillo.

O porteiro do Centro educativo, chamado Gumersindo Sabarís, home xa entrado en anos, pero que finou aínda uns trinte e algúns anos despois, mandounos pasar á ampla saa que hai entrando á dereita do recibidor; alí daríano-la acollida pertinente o citado D. Bieito Martínez Losada, Director do Colexio, home de notable fala nasal, acompañado dunha monxa de estatura baloncestística e rexa fala semiandróxina, da que a min me custara uns días descubri-los caracteres externos polos que a xente coñecía as monxas ó velas de lonxe, pois eu, sómente sabía delas que eran mulleres "coma todas", e ó fin, só eran coma tódalas monxas, mulleres de sentimentos especiais, das que a moral non me permite facervos un retrato máis nnítido nestas páxinas para non incurrir en osadas insensateces polos curtos coñecementos que, realmente, teño acerca da súa vida social e relixiosa.

Don Bieito dábame palmadiñas nas meixelas invitándome a alegra-la faciana, ó tempo que lle dicía á monxa amais ós meus que tiña cara de pillo:

--Este tiene pinta de ser de los que hay que atar corto, madre; busque usted a los celadores para que lo conozcan.

Manola amais tío Lelo estaban calados. A min comezáronme a cae-las bágoas cando escoitei atentamente as verbas daquel home, que só lle faltaba darme dúas bofetadas para que me rira; logo, a monxa, botoume a man por riba dun ombreiro e saímos da saa para coñece-lo resto das dependencias do colexio, as cales nos foi abrindo e cerrando durante a tarde por longos e labirínticos corredores, nos que os meus pés se desprazaban a maneira de vasoira de xesta e a miña cabeza aromatizaba con efluvios de suor frío producido polo abafante xugo que me afundía o pescozo con pioga e cancallas a carón dun xobaco monxil.

--¡Cuidado, Carlitos, que te chocas!. ¿Qué buscas, Antonio? ¡Levanta la cabeza, Juan!.

Eran ordes que a monxa ía dando polos corredores a tódolos rapaces que pasaban, ó tempo que lles comunicaba a nova: "Tenemos un niño nuevo". E eles respondían:

--¡Gracias, madre; muchas gracias! ¿Cómo se llama el "niño nuevo?

--Manolito –contestaba ela-, y tiene el número 43.

--¡Aaah!, ¿en qué mesa come? ¿Con quién come? Volvían preguntar eles-.

--No lo sé, no lo sé -dicía ela-, a la hora de cenar os lo presentaré en el comedor.

Eu flotaba cada vez máis nunha bretemosa nube negra. Por unha parte, tantos rapaces parecíanme moitos fillos para unha nai soa; pero tampouco comprendía por que lle chamaban "madre", cando, normalmente, tódolos da miña aldea berrábamos por "mamá" ata para que nos dera un tanque de agua fría, e logo pensei que a diferencia estaría no idioma; pois, certamente, e anque os meus coñecementos do castelán eran moi exiguos, xa sabía que unha nai en Castela era unha "madre" e non podía facerme ilusións de que me quentara a cariña á caloriña da súa, aquela que estaba a turrar de min por paraxes insondables pola miña imaxinación, porque os únicos que eu vira cos meus propios ollos quedaran "once leguas atrás".

Aquela tarde vivina perdido nun túnel de alucinantes sombras cun noxento cheirume de burramia, nas que somentes me orientaba polas voces do resto dos escolares que saían de tódolos currunchos do Centro, e, ás veces, amparado polo brazo "vacilante" dun celador, que asía fortemente cando éste berraba:

--¡A ver el niño nuevo...!; ¡que vas mal, burro...; agárate a mi!.

Logo, cunha ingrata displicencia, engadía:

--Tienes que ir pensando que aquí no estás en tu aldea. Deberás aprender a caminar solo, sin ayuda de nadie, por dentro y por fuera del edificio y asistir puntualmente a tus obligaciones de alumno. Así que ahora ponte a la cola que vamos a entrar al comedor, y recuerda que te sentarás siempre en la silla número 2 de la mesa 3, fila 4. Serán tus compañeros: José Ángel Fradua Ituarte, José Manuel Portela Novás y Diego García García.

--¿E cómo sei eu cál é a fila catro? –Preguntei, intuíndo que debería proceder á inversa da fórmula indicada polo ordenante para localiza-lo meu asento-.

--Cuando la cola se ponga en marcha, en seguida entraremos en el comedor y tropezarás con la primera fila; todas las demás están a la izquierda –dixo de novo o celador-.

--¡Vaites, Manolo! ¡E eu crendo que aquí ía todo cara á dereita...! –pensei-.

--¿Te enteras bien de lo que te digo, rapaz? –Inquiriu-.

--Secadra de todo non, señor –contestei-, pero..., sen cea penso que non vou quedar...

--Además –seguiu-, ahora tienes que hablar castellano, porque ahora estás en la escuela, y en la escuela está prohibido rebuznar.

--¡Perdone, señor! –dixen eu treméndome o queixo coma unha corre de vimbio, e xa cos ollos húmidos, preparados para cicha-la primeira descarga de bágoas-, yo llegé esta mañana y aínda no sé rebusnar coma usté, pero creo que aquí deprenderé pronto.

O adoito raposo das tarefas instructivas acababa de comprobar o infeliz estadio da miña vida asnal, na que se observaba con abonda clarividencia que nin rebuznar sabía, e decateime axiña que a expresión ceibada polos envites da ignorancia non fora de grato recibo, pois, logo me prantoua destra no pescozo a xeito de forcado, transportándome case en van ata a primeira ringleira de mesas, deixando atrás a fileira de rapaces, que estalaban en xocosas gargalladas coas verbas do impío liberto que me empurraba cara á cabeza do "pelotón" cun insospeitado trote burreiro, rebuznando moi ledamente:

--¡Vamos, vamos, pollino, trotando pal pesebre, que tenemos el pienso listo!.

Nunca cheguei a saber se aquel asno engulira a súa ración de herba verde coas présas que amosaba; mais, a pesares da fame que arrastraba dende o almorzo, teño que subliñar que eu non probei bocado, inda que, como vos dixen máis arriba, non era ese o meu desexo; pero o meu bandullo non só se negaba recibir novos alimentos, senón que incluso presentaba síntomas dunha inminente evacuación dos restos dos anteriores, polo que a "sor" se me acercaba a cada instante instigándome con leves cachetiños na faciana e verbas dun finxido agarimo:

--¡A ver el nuevo...! ¿qué le pasa al nuevo, que no come? ¿No te gusta la sopa? ¿No está bueno el pescado? ¡Vamos, hombre...; venga, un poquito!, que el comer y el rascar sólo es empezar.

Mais, de súpeto, o son de tres fortes palmadas seguido dun infernal barullo producido polas cadeiras empurradas polos estáticos comensais arredándose das mesas e abandonando a posición sedente, estábame a indicar que a cea rematara e, por fin, tamén unha máis das miñas torturas daquel inxusto penal no que me deixara poucas horas antes a miña xente querida, disque para ser un home de proveito, o que me facía pensar que, a lo menos en canto ás comidas, o devandito proveito non semellaba atopa-lo camiño desexado.

Agora, de novo "á cola", cada un coas mans riba dos ombreiros do compañeiro precedente, a xeito de procesionaria fórmica para avanzar sen marra-lo ripio marcado cara ós dormitorios, onde tiñamos que procura-los respectivos trebellos do aseo persoal, que agardaban nun oco da parede á dereita de cada cama, como pétreas mesiñas de noite, que me recordaban as alacenas da nosa cociña onde tiñamo-la modesta vaixela de Bergantiños, e axiña pasar seguidamente ós cartos de baño a realiza-las pertinentes ablucións bucais antes de nos deitar ou de baixar ó salón da radio aqueles que xa tiñan permiso para escoitar algúns programas ata a media noite, como era, por exemplo, "Ustedes son formidables",, que emitía a cadea S.E.R. (Sociedad Española de Radiodifusión) tódolos xoves a partir das 22 horas, dirixido por Alberto Oliveras, co fin de recadar fondos para indixentes e necesitados, que, dende logo, non me pasaba desapercibido porque a sintonía era o carto movemento da Sinfonía del Nuevo Mundo e, naturalmente, amais do poderoso atractivo musical, tiña moitos motivos para sentirme inexorablemente fundido con aquel feitizo artístico e radiofónico.

Os laios lastimeiros do noso Lobeiro batíanme no máis fondo do cerebro como se foran as marteladas que daba papá cando cravuñaba a gadaña nunha zafra espetada enriba dun madeiro ó pé mesmo do cuberto. Estaba sentado na parede do curral vixiando atento o camiño por onde me vira desaparecer ás seis da mañá, aínda, posiblemente coa pituitaria húmida saboreando o rastro da miña aura e agardando secadra descubrirme axiña por entre as polas do Sabugueiro de baixo. Eu berreille dende lonxe:

--¿Que fas aí, pendín? E no intre pareceume ouir un estrondo horrible de gargalladas por entre o millo da agra das Searas; pero nada me detivo a feliz intención de lanzarme a correr cara el, que non tardou en aforrarme a viaxe cun tremendo brinco, fundíndose comigo nunha fraternal e agarimosa aperta.

Logo comezámo-lo noso deporte favorito. Eu corría por entre o millo do curral e el facíame-la competencia por un rego paralelo dende a parede do Norde á do Sur, á que sempre chegaba antes, non precisamente pola emulación da competitividade, senón para atravesarse diante de min con obxecto de obrigarme a dete-la marcha antes de que me esnafrara contra o pétreo valado; e de novo, volta a repeti-lo exercicio cara ó punto de partida cumprindo estrictamente o regulamento aprobado previamente por unanimidade, para volver a emiti-los ladridos de ¡alto! atravesándose diante de min, unha vez acadada a nova meta.

¡Riiin..., riiin..., riiin...!. Cunha actitude de fera inqueda e nervosa e coas orellas tesas amosando a caste da súa nai, que era oriunda da casa do Lourenzo de Fírvado, e que, polo visto tivera relacións amorosas co lobo nas devesas do Beba, ladraba desesperadamente cara ó camiño dende o alto do valado, xa coa pose axeitada para abalanzarse riba da presa dexergada.

--¡Chiiisss; calma, besta brava...! -berrei- ¡¿non ves que son as ovellas do Cambeiro...?!.

--¡Ja, ja, ja, ja! –unha explosión de gargalladas infantís afástame de repente daquel delicioso limbo dos xustos- ¡el "nuevo" nos ha llamado ovejas!. ¡Señor Fuentes, el "nuevo" nos ha llamado "ovejas de Cambeiro"!.

O Curso escolar 1962/63, primeiro dos tres que totalizaron a miña inesquecible estadía académica naquel irrepetible colexio, non foi realmente tan longo e arrepiante como agoiraban as miñas tristes esperanzas, anque hei de salientar que o chamado "destete afectivo" pola Pedagoxía, moi tardío xa nas miñas circunstancias, seríame moito máis doado a idade que regulamenta ou recomenda a citada ciencia, aprouximadamente ó remate do "mundo máxico da infancia", que adoita te-la fronteira nos seis anos, máis ou menos; pois, a miúdo, calquera chamada ó orde disciplinario, ou mesmo algún incentivo de signo agradable ou desagradable, (ou sexa, positivo ou negativo), me facían lembrar con incontidas e bagoentas soidades, o pracenteiro fogar, onde o desenrolo da miña nenez tivera a sorte de bicar tódolos poros da candidez e a afectividade infantís, e esa calor na atopaba agora no seo dunha comunidade de persoas estrañas e severas, que sempre castigaban os fracasos, pero, pola contra, nunca premiaban os éxitos nin sequera cunha verba de aparente agarimo, que me fixera pensar: "¡que ben me queren!", ou "¡que liste son...!", alimento imprescindible das raíces e da savia dos sentimentos humanos. Sin embargo, producíame unha extraordinaria ledicia e felicidade que os meus compañeiros de comedor, Fradua, Portela e García, a pesar de non seren tamén compañeiros de clase, se disputaran a miña compaña e amizade ó longo dos recreos, tentando facerme copartícipe de xogos que aínda non coñecía, como era, por exemplo, o de saír disparados trás dunha pelota con ruidosos axóuxeres; feito que fixo posible máis dunha casual anécdota como a que vos vou contar:

A don Victoriano Varela, tamén porteiro do turno vespertino, finado hai aínda poucos anos, ocorréuselle a estravagante idea de acoplarlle un axóuxere no colar a un fermoso pastor alemán, que lle facía compaña nas tarefas específicas do posto de traballo durante a xornada laboral. O inocente primeiro e logo maltreito canciño, que debía de ser a excepción do refrán, xa que non era doado escoitarlle un ladrido nin se soubo tampouco que nunca lle mordera a ninguén, saiu unha tarde a trote polo campo de fútbol, feliz e contento de lucir o sonoro agasallo de seu amo, cando unha manchea de destros deportistas cegos agardaban impacientes a chegada do que lle tocara facer de recolle-pelotas na saa de celadores, que era onde se depositaban os materiais de xogo mentres non foran utilizados; e crendo naquel intre que o son do devandito axóuxere se trataba dun sorprendente saque de porta saen todos disparados na persecución da suposta pelota, ó tempo que dendo o fondo do estadio berraba desesperado o señor Varela:

--¡El perro, cafres, el perro; que le vais a dar al perro...!.

Pero, o canciño, que asimesmo semellaba non disgustarlle o divertido xogo, sorteaba en silencio as patadas ó aire dos acalorados futbolistas ata que, por fin, soltou un dooroso ladrido tras recibir un puntapé nos cadrís, e supetamente séntese un abraiante berro dende as gradas dunha populosa inchada: ¡Gooooool de Di Stefano...!.

UN NOVO INGRESO

Alí quedei de neno, por dereito;

desterrado dos eidos e das veigas,

onde prantara as inquedanzas meigas,

decote impropias de ideal proveito.

Unhas mulleres, cal férrea cadea,

me transportaron por longos corredores;

donas estrañas; disque chamadas sores;

nunca tal cousa oíra eu na aldea.

Logo, con ronca fala de sarxento,

ós meus acompañantes da viaxe,

invitan a ausentarse da paraxe,

que semellaba un lúgubre convento.

Con door profundo, limpei as bagullas,

vendo partir ós meus seres queridos;

no intre o ar feríame os sentidos,

cal me cravaran na miña alma agullas.

Non chores neno, e pon atención,

que aquí non serven nin prantos nin febre;

se dar non queres cos buzos nun pesebre,

somentes compre aprendela lección.

Primeiras verbas da primeira mestra,

nas que eu só vía un grande cinismo,

que me tentaban botarme o abismo,

pola máis perta e fonda fiestra.

Días máis tarde, como xa agardaba,

coa rabia mesma do libicán.

nas fazuliñas de neno aldeán,

un celador un tortazo me daba.

Digo tortazo e digo moi ben;

pois inda penso que o aumentativo

se queda curto pra aquel explosivo,

que un home lle poñía a un ninguén.

Porque homes chaman aquí en España

a quen ten barba e pelos no peito;

mais aquel era un monstruo mal feito,

que máis que home, era unha alimaña.

Xuan se chamaba, e de apelidos

Ríos Tobíos, aquel animal;

era da Pobra do Caramiñal,

eidos fermosos, del inmerecidos..

Así no intre viu aquel bandido,

con diabólica saña e ponzoña,

e pra máis inri facéndome a coña,

nos meus olliños o seu apelido.

¡Cántas eu hoxe, se lícito fora,

coa vinganza das miñas entrañas,

lle pagaría con tódalas gañas,

calquera día, a calquera hora.

Tamén me lembro dunha fechoría,

que a pouco fixen nun carto de baño,

pola que outro can vil e extraño

me prantou outra coma daquel día.

Fora este nado alá en Betanzos,

terra de bos e de grandes repolos,

que mentres nos ía zugando os miolos,

comía cans e gañaba garbanzos.

En breve conto o acontecemento:

foi tapar unha billa cun dediño;

e na aspersión, que vira o meu viciño

o resultado dun experimento.

Aquel fenómeno de dous centos kilos,

nunha meixela debuxoume a palma;

e, ó verme chorar, díxome: --¡Calma;

que esas son bágoas de crocodilos!.

Logo, quizáis por un remordimento,

e case eu mesno non creo o que digo,

fíxose o tipo o meu millor amigo,

que aceptei ben, polo arrepentimento.

Este era Rey de apelido primeiro;

mais de monárquico tiño o que eu de cura;

de gardanenos era unha figura,

e de político un titiriteiro.

Era de nome antón, e de segundo

Sabín, anque eu dicía "xa marchei",

e, cunha verba soa lle chamei

macho cabrío, en ton iracundo.

Cos prantos graves dun insino silvestre

medrei teimando nunha obsesión

de educar nenos coa grande misión

de ser homes dignos, e fíxenme mestre.

O ANXO DA GARDA

I

Vilar de Coiro vetusto,

mira sempre cara adiante

que un privilexio che agarda

porque Deus tivo por gusto

poñerche o Anxo da Garda

decote de vixiante.

No seu antigo santuario

velando está noite e día

pra que a xente do vilar

que cruza o mundo a diario

nunca deixe de atopar

unha boa compañía.

Logo que o domingo chega,

primeiro do San Xoán,

xuntos nese santuario

levados dunha Fe cega

con amor extraordinario

a romaría lle fan.

II

Pon neno a roupa nova, e ten coidado

non te vaias lixar,

que imos de romaría de contado

ó campo do Vilar.

Pon a camisa branca, a paxariña,

chaqueta e pantalón,

os zapatos da feira de Baíñas,

feitos de encargo son.

¡Qué guapo estás, meu neno, qué primor!,

¡ai, se che vira ela...!.

Fareiche un retratiño, e ó mellor

mando a "Venanzuela".

Retratos de Segundo de Carreira

son cadros de Murillo.

¿Qué cousa hai mellor, alá na feira,

para imaxe dun fillo?

Ri, meu neniño ri, que logo ven

cantando un paxariño;

soprando nunha tuta de alcacén,

que atopou no seu niño.

Se é que non ris farémosche no acto,

cóxegas no embigo,

mandaremos a América o teu retrato

e a ti preto de Vigo.

III

--¡Aí vai o gaiteiro!.

--¡Aí vai, miña rula!.

O tamborileiro

é o gran Tabula.

Vai cara á capela,

deixádeo pasar;

por unha cadela

toca ó xantar.

Os mozos marchando

tras deles ós brincos,

van aturuxando

con breves retrincos.

Con total apego

xa na capeliña,

agardan que o crego

empece a Misiña.

As mozas co veo,

parecen rosiñas,

caídas do ceo

polas mañanciñas.

As nais co mantelo,

roseiras murchiñas,

polo seu desvelo

piden pras filliñas

das súas entrañas,

vixía constante

e boas compañas

polo mundo adiante.

Os vellos en pé,

coa gorra na man,

xa todos con Fe,

rezando alí están,

que en todo momento

os leve da man

no seu pasamento.

IV

Xa está caendo o orballo,

¡de présa, miña Maruxa!,

vaiamos xantar no allo

ó cuberto da Catuxa.

E Maruxa coa presteza

dun burro aparellado

colle a cesta na cabeza

para ir comer ó eirado.

Mentres, polo baixo rosma:

¡que desgracia ser muller!,

este home é unha trosma

ata para ir comer.

Mais ela vai pro cuberto

coa cestiña cargando,

Xan, co paraugas aberto,

vai detrás asubiando.

E xa felices, xantando,

da romaría no medio,

Maruxa, de vez en cando,

chíscalle o ollo pregando:

"Deus dea un home para un remedio".

V

Bota esa bota, miña Maruxiña,

que o día, pouco a pouco, xa clarexa,

e quero celebra-la sorte miña,

inda que máis de un morra de envexa.

Esta noite vai boa; disque hai gala;

teño que presumir da mellor moza

ó son da orquestra Ecos de Barcala,

mentres que algunha chora, outra goza.

--Feliz velada a todo el respetable;

soy Manolo contreras de La baña.

Os desea una noche inolvidable

la orquesta mejor de toda España.

Comenzaremos con una canción,

dedicada con todo su afán

a Maruxiña, de su esposo Juan,

que se titula "Corazón, corazón".

Maruxa de pé, preto dun valado,

coma un sentinela, coa cesta agarda

que Xan deixe a bota de viño no eirado

e logo remate o Anxo da Garda.

Unha bágoa morna cáelle na meixela

pintándolle a alma de cor macilento:

--¡Ai se eu puidera ser coma daquela,

que o mundo era curto para o meu contento...!.

Meu anxo da Garda, búscalle o xeito

para me arranxares este trapallas,

que onte feliz durmía no meu leito

e hoxe anda perdido entre as pallas.

MAZARICOS, TERRA MIÑA

(Canción)

(Como xa a escoitaches en máis dunha ocasión, este é un tema musical que fixen en 1992 para a gran embaixadora da canción galega dona Ana Quiro, natural do Concello de Arzúa, e que tamén máis dunha vez interpretou con agarimo nas festas do Carme do Concello de Mazaricos, a onde pertence o berce de voso pai, que é aldea de Fornís no enclave parroquial de Santa María de Coiro).

Onde os homes se encadean á morriña

e as mulleres súan bágoas de tristura,

foi creado Mazaricos, terra miña,

con mosaicos de nobreza e fermosura.

Paraíso virxinal da natureza,

cadro verde, que no ceo espellea,

onde é doado perde-la cabeza

por unha moza de calquera aldea.

Cando en terras de fóra

lembro as túas festas,

un regueiro de bágoas

derramo por ti,

porque voar quixera

para chegar a elas,

e na Virxe do Monte

cantarche así:

Estribillo

Mazaricos, Mazaricos,

fogar bendito do Olimpo Celta,

traio moreas de bicos

para a túa xente e a miña terra.

Miña Virxe da Romaxe,

que por nós velas no alto do monte,

pídelle a Deus que sempre nos axude,

para que os teus fillos volvan con saúde,

ledos á casa que deixaron onte.

II

De esperanzas e ilusións coa alma chea,

cun entullo de lembranzas no meu peito,

xa de neno abandonei a miña aldea,

decidido percorre-lo mundo a eito.

Fun por mares, pobos, vilas e cidades,

espetando sentimentos de amargura,

rubricados con morriñas e soidades

por Mazaricos que é a gloria pura.

Berce dos meus antergos,

non podo esquecerte

e, de calquera punto

lémbrome de ti,

cando lonxe me atopo

eu morro por verte

e na Virxe do Monte

cantarche así:

Estribillo...

A SANTA MARÍA DE COIRO

Coiro, gracias debes dar;

pois, do mundo ó arredor

non hai un día mellor

para a festa celebrar,

co que Deus quixo marcar

da súa Nai a Asunción.

Tan sublime bendición

tamén nós a recibimos,

pois, con fervor, o eliximos

para a festa do Patrón.

Bendito quince de agosto,

que en toda a área católica,

con grande Fe apostólica,

fóstelo día proposto

para que no Ceo disposto

por Deus todo estivera

cando a Virxe ascendera

e no seu colo diviño,

con subliminal cariño,

ó fillo de Deus collera.

Santa María de Coiro

líbranos sempre de mal;

neste mar de amor filial

vimos ó teu varadoiro

na procura dun agoiro

que ó porto de Deus nos guíe

e por sempre nos vixíe

nos momentos de perigo

levándonos ó abrigo

da luz que nos alumíe.

Non esquezas, Virxe Pura

que sómolos teus fregueses;

coma Pastora que as reses

recada na senda escura,

cúbrenos coa túa dozura

e danos a nós tamén

a senda que nos convén

baixo o teu manto diviño,

da vida longo camiño,

e sempre doce. Amén.

II

Entre os recordos, que teño

da infancia, unha morea,

lembro con moito agarimo

a festa da miña aldea.

Con orgullo felicito

á xente da miña aldea,

que souberon elixir

o día da nosa festa.

Pola véspera preparan

o que xa máis ben parece

unha festa polo alto

como a aldea se merece.

Uns sacrifican un año

para espeta-lo nun ferro,

outros chaman a Caamaño

para mata-lo becerro.

E no día, todo mundo

vai a Coiro oí-la Misa

para estrear traxe novo,

a gravata e a camisa.

Xa todo mundo na igrexa

está rezando con Fe

para que o próximo ano

volvamos todos con ben.

Cando a Misa vai por Sanctus,

a xeito tradicional,

no adro os músicos tocan

o noso himno nacional.

Logo sae a Procesión

coa Virxe Santa María

e mailo santo San Roque

que é ó seguinte día.

Dan unha volta á igrexa,

os músicos van tocando

e ó ceo chegan os sons

da campá repenicando.

No aire, unha serpentina

de fogos de dous mil cores

estoupan súpetamente

en filigranas de flores.

Ó remate fan no adro

con abraiante ledicia

unha leda foliada

de folclore deGalicia.

Unha numerosa banda

de virtuosos gaiteiros

rachan con aire de festa

e bailan novos e vellos.

Ó final marchan para casa

alegres coma pandeiros,

que está o xantar agardando

por festeiras e festeiros.

III

A mesa da festa,

no medio da saa,

tras un ano longo,

outro ano está.

Xa todos se sentan

ledos arredor,

a comelo caldo,

que está superior.

Despois outro prato

de todo e fideo,

parece un maná

caído do ceo.

Aí vén xa os callos,

mil pratos e un prato,

carne asada a mazo

e bicarbonato.

Postres de membrillo,

roscón e tetilla;

despois bizcochón

e maila rosquilla.

Os tapóns do cava

rebotan na mesa

e saen brincando

riba das cabezas.

Comeza o alboroto,

inda non hai tema,

uns falan da vaca,

outros da becerra.

Outros estiveron

alá no Uruguai

e falan de todo

o que hai e non hai.

Polo mundo adiante

pásanse moi duras,

hai que estar ás verdes

amais ás maduras.

O que non as queira

coller das primeiras,

quizais cando as colla

sexan derradeiras.

Xa di o refrán

sobre a ocasión,

que a pintan calva

¿será certo ou non?

Eu, por se acaso,

o tempo aproveito

para ter dúas vacas,

un carro e un teito.

Pois xa todos saben

que cando emigrei,

cunha man adiante

e outra atrás marchei.

Pois dos que quedamos

xa sabes, meu home:

"o que non traballa

tampouco aquí come".

Xa hai que non nos vemos;

moito progresamos;

quéroche ensinar

como aquí andamos.

Todos se levantan,

van cara os herbais

para velos eidos

e os animais.

Este currunchiño,

que agora aquí ves,

deixoullo meu sogro

á miña muller.

Sómente produce,

para dúas vacas,

e cada dous anos

póñolle patacas.

Que me da dous cestos

ben acugulados,

e comemos nós,

porcos, cans e gatos.

Alá abaixo teño

tamén unha leira

dun par de ferrados,

que é para a milleira.

E gracias a ela,

case todo ano,

comemos boroa

nós e mailo gando.

Tamén se divisa,

por entre os gamallos,

tres cuncas de terra

a coles e allos.

De par outras dúas

que me dan cebolas,

de aquí podes velas

alí entre as polas.

Xa non máis me queda;

eso é canto hai

para irmos vivindo,

como di meu pai.

IV

Aí van os mozos e as mozas

cara ó noso eirado,

facer unha foliada

coma a do ano pasado.

¡Que donaire levan elas

coa súa figura esvelta!;

doces promesas de nai;

ninfas do olimpo celta.

Zapatiños de charol,

chambras de raso amarelas;

saias plisadas lle cobren

as esculturais canelas.

Eles de camisa branca,

lucindo finos tergais

coa raia ben marcada

polas mans das súas nais.

Fan un cadro delicioso

de incomparable beleza,

bailando coma buxainass

ó compás da pandeireta.

A tarde xa vai caendo;

para remate de festa,

marchan pro campo de Coiro

bailar ó son da orquestra.

Alí tocan "Os Latinos"

co seu grande vocalista,

que é "Alvariño da Marta",

de España o mellor artista.

--¡Miñas donas, meus señores!,

-berra polo altofalante-,

a orquestra "Os Latinos"

saúda ó respectable.

Resoa un doce clarín

coma nas prazas de touros,

e un fermoso pasodobre

dáno-la benvida a todos.

O campo está que rebosa

de troncos, pernas e pés;

brincan coma bolboretas

ó son do "Gato montés".

As tabernas polo campo

están cheas de "gaiteiros",

que van paseniñamente

enchendo o "fol" de ribeiros.

Os rapaces e rapazas

estudian polo arredor

"Primeiro de Picardía"

e algún grao superior.

Os pais seguen practicando

levantamento de vidro,

anque despois na devesa

arrastren o cu no lidro.

As nais a berros alzados,

séntense da rectoría:

--¡vai rematando "gaiteiro",

que mañá é outro día!.

O home contesta presto

con ar de mozo candongo:

--¡A festa non ten dous días,

que ten un só, pero longo!.

A VIRXE DO MONTE

I

Nosa Señora do Monte,

onde se casou meu pai;

as augas da túa fonte

son bágoas da miña nai.

Preto da túa capela

pariume con santo dor,

e acendía con fervor,

cada domingo, unha vela.

Despois, con dozura e pranto,

cada ano me traía

bica-lo teu Rostro Santo.

o día da romaría.

E con ardente paixón

de amor maternal infindo,

entre chorando e sorrindo,

botábame a bendición.

Mentres no intre caía

ó pé do altar de xeonllos

e con fervor che pedía

decote luz pros meus ollos.

Logo, coa mesma postura,

daba tres voltas á ermida

turrando pola amargura,

e, polos toxos ferida,

tinguía de sangue o chan

que coas bágoas lavaba,

ó tempo que me levaba

paseniño pola man.

Miña Virxe da Romaxe,

¡cántas veces te lembrei

lonxe da bela paraxe

onde a infancia pasei!.

E con radiantes cachetes

brincaba por entre os toxos

sen medo a rompelos ósos,

tras das canas dos foguetes.

E máis teso cos toureiros,

volvía cun feixe delas

polos congostros carreiros,

con espiñas nas canelas.

Despois, con aquel trofeo

ía de cara ós gaiteiros

para vérlle-lo solfeo

e oírlle-los punteiros.

¡Que tan gloriosamente

resoaban pola braña

poñendo o mellor de España

nas veas da nosa xente!.

Tras da xota a muiñeira

encheu con gracia e ledicia

estes eidos de Galicia,

de beleza feiticeira.

E, ó remate, a xente axeita

o cu á volta da cesta

para honor renderlle á festa

cos manxares da colleita.

Polo ó allo e rebandas

de trigo mollado en ovo;

pas de porco e empanadas,

eran o xantar dun pobo,

que a loita cotiá

cal milagre de Deus fora,

transformaba nesta hora

no máis celestial maná.

Logo, ás beiras do torreiro,

chuvieiras de cantares

ó son do alegre pandeiro,

xurdían de entre os penares,

tinguindo o campo de bicos

ata acada-lo solpor,

con pentagramas de amor

e alalás de Mazaricos.

II

Logo que a lúa asomaba

no ceo con pés de intruso,

xa todo mundo danzaba

e de súpeto estalaba

un forte e rexo aturuxo.

Coa monteira de lado

facía un cadro inmorrente

de costas cara un valado,

alí de pé arrimado,

o inesquecible Inocente.

¡Deus querido, qué gaiteiro!

ós vivos hipnotizaba

repenicando o punteiro,

e ó son do tamborileiro

ós mortos resucitaba.

Despois viña Paxareiro

incorporando trompeta,

e do medio do torreiro

berráballe ó taberneiro:

--¡hai que molla-la palleta!.

Pronto, Bieito de Coiro,

con caña de garrafón,

daba remedio ó degoiro

do artista do Poisadoiro,

sen mediar un patacón.

E o baile continuaba

con viveza senigual,

ata que un fogo estalaba

no ceo, que indicaba

da Romaxe o seu final.

III

Na noite pechada, a rosa dos ventos

abría os camiños de volta á casiña;

no campo quedaban doces sentimentos

con fe dirixidos á Nosa Santiña.

O amor xemía polo monte adiante,

esfollando as rosas dun etéreo arcano.

Xa Venus brillaba con luz fulgurante,

proxectando festa para todo ano.

Corazóns de seda que ó fin ben xunguidos,

a Virxe cubrían con ramos de azahar,

e ó ano seguinte volvían unidos

face-la Romaxe cos fillos á par.

Os vellos perdidos entre a noite escura,

volvían roendo nas penas da vida,

con bágoas nos ollos de fonda tristura

ceibaban os laios da xuventude ida.

--¡Qué tempos aqueles do meu pelo roxo!

bailábase a xota con garbo e ledicia;

hoxe un agarrado que case da noxo;

¡cómo nos cambiaron a nosa galicia!.

No peito golpeando, mirando pro ceo,

tras dun aturuxo ¡recoiro, que chove!,

xa mallei o trigo e mailo centeo,

a min non me afogan coa sorte do probe.

E ateigando as mentes de sabios consellos

con zigzags, canseira e rexa firmeza:

--"Lede, meus neniños, na historia dos vellos,

que en vós xa hai corpo, mais non hai cabeza".

Con fondo agarimo riamos a esguello

coa gracia do home botando o sermón,

axóuxeres parvos arredor do vello,

que ata algún mexaba polo pantalón.

IV

Xa o meu cabelo escarcharon

os anos, Virxe do Monte,

e no peito me deixaron

tanta fe en ti coma onte.

Mira se o tempo cambiou,

miña Virxe da Romaxe,

que hoxe nun Mercedes vou

de gravata e de traxe,

dárte-las gracias, Señora,

coa dona e cos filliños,

pois o que pedín outrora

déchesmo nos seus olliños.

¡DEUS TE SALVE, MARÍA...!

DE NENO CEGO A MESTRE

ODA

I

Fera terrible que os ollos toma

do home e a muller por alimento;

¡oh, maldito glaucoma!,

que impides contempla-lo firmamento

e toda a natureza

que o ancho mundo a admirar invita

da súa gran beleza

pola ponzoña da fauce maldita

coa que rabuñas, desgarras e curtas,

e sen contemplacións

enches de escuridade, e a luz furtas

dos nobres corazóns,

e as almas cobres co teu negro veo

pechando o campo con negras cancelas

baixo o azul do ceo,

e a luz inmensa das magnas estrelas.

¿Con qué capa protéxe-lo teu fel?

Que nin a experta ciencia

Troca-lo puido polo doce mel.

¡Que malvada conciencia!.

¡Oh, pétrea entraña!,

que roes coma a moa do muíño,

con amarga saña

na alma do máis cándido meniño

o gozo e a delicia,

deixándoo sedento do cariño

da luz inxente e da súa caricia.

Te achegas con aleivosa sevicia

cravando aguillóns emponzoñados

de ingrata malicia;

dardos infortunados,

con desalmada ira disparados

cara a dúas lumínicas dianas,

nas que ó fin enganchados

destrúes cristalinos e pestanas.

II

Ledo coma un axóuxere dourado,

no mundo máxico da tenra infancia

estaba mergullado

cando o glaucoma apagou a fragrancia

daquel capullo de suave dozura,

e nunha noite escura

de inesgotable magnitude infinda

a súa vida en anacos guinda

no negro chan ciscados

o mesmo que areas

ou lenes grans de sal desparramados

polos escuros túneles das veas.

Pero medrou inquedo

por acadar da vida algún proveito

e sobrepuxo ledo

á inmensa amargura do seu peito

unha feliz e inmorrente constancia

do mundo útil na total procura,

salvando a circunstancia

que, ó fin, trocara mel por amargura.

Mel que atopou no eido da cultura

polos sabios consellos

da xente que lle dou luz e tenrura.

¡Oh, formidables vellos!,

bebedeiros de ciencia,

da xuventude espello

de amor, sabiduría e prudencia,

xunguidos ó vencello

de sufrimento, loita e paciencia,

que só imitando a vosa sabia escola

enchémo-la conciencia

cal indixente saco da esmola.

III

Do día comeza xa o grato abrente

que aquel caravel murcho e sedento

bendice de repente

saudando coas follas ó vento

pola ledicia do rexurdimento,

que a lo menos mantera

a savia fresca daquel sentimento

lonxe da filoxera

da crúa sociedade,

obtendo do azar un privilexio

de máis felicidade

que acharía nun magno colexio,

no que Salmántica e a natureza

fundiron nun crisol

ciencia e cacume nunha soa peza

do benestar en prol.

Alí bebeu no cáliz da cultura

ata de vida enche-las raíces

dunha mellor ventura

coas sabias máximas das directrices

da gran Pedagoxía

e da infalible metodoloxía,

que con excelso emprego

o monte todo converteu ourego

dende os lendarios países de Oriente,

onde o lonxano Confucio inmorrente

regaba a intelixencia

co sangue da paciencia;

e sen cesar, petando na palestra,

enchía dos cativos o caletre

coa máxima extra

"que o sangue val pra que a letra penetre".

Hoxe, quizais, horrendo desatino

do seu rol de docente,

pois é feliz nos eidos do ensino

obviando métodos máxicos de Oriente

hirsutos e antigos,

decote cheos de boa vontade

e de longos artigos

da experiencia cruel da sociedade.

IV

¡Oh, colexio melifluo da infancia

dun neno polas tebras abatido!,

que nunca es esquecido

nin o serás na máis longa distancia;

pois ti fóstelo niño

onde unha larva a capullo pasou,

e o fado do destino

pola adultez de novo me levou,

tal vez como á errante bolboreta

paxareira do lume ó arredor,

que nas chamas se espeta

e ó fin se queima na entraña do fulgor.

Ignotos horizontes da vellez

xacentes en letargo,

que o fado non depare outra vez

un mundo tan amargo

cal agoiraba o trago do glaucoma,

e que a negrura córvida da infancia

se converta ende ben na nívea pomba

como símbolo de paz e de prestancia.

¡PROBE LOBEIRO!

Vén á casa na colleita do millo

e recibino feliz no meu colo

con bicos paternais de protocolo,

anque de lobo e cadela era fillo.

Nunha cunquiña de barro fendida,

con agarimo, xa no mesmo instante,

compartiu co fillo da ruminante,

un pouco leite de vaca parida.

Naquel intre, con garbo agarimeiro

en honor á súa nai cadela,

ladrando unha pequena cantarela

bauticeino co nome de Lobeiro

En pouco tempo fíxose un xigante,

de tódolos cans era o xefe can;

co recto proceder dun fiel gardián

se ía coas vacas, levabas diante.

Nunca temeu ás feras nin ó home

nin xamais se probou que fora bobo,

e incluso lle mordeu no cu ó lobo

por alarde facer de caste e nome.

Era peludo do rabo ás orellas,

condición que ó xeito me ía,

pois, a falta de arnés, sempre o collía

polo pescozo das longas guedellas.

Actuou de cabaliño comigo

e ata fixo de pai e de fillo;

de cego non, si de lazarillo,

e sempre, sempre do mellor amigo.

De noite e de día no chan da porta

coma chave posta na pechadura,

estaba enroscado coa figura

do caracol que anda na horta.

"¡que ninguén intente nin por asomo,

abri-la porta sen o meu permiso!;

porque o guindo, e despois o piso,

e se se move un pouco inda o como".

Coma un "donjuán" ou un grande artista

famoso era en toda a bisbarra:

¡probe do can que se subira á parra

ou de noiva lle pisara a conquista.

Tiña un defecto que hei de destacar,

posible herdanza da raza lobeira:

pois as lebres collía na carreira

e doutro xeito non sabía cazar.

¡Probe coello que fora albiscado

movendo a orella baixo dunha toxa!,

obviando os métodos da caza ortodoxa,

por morto podía darse o coitado.

Coma furtivo tiro de escopeta

dun salto áxil no intre caía

riba da presa, que logo traía

brincando ledo coma a bolboreta.

II

As circunstancias da vida

da súa fermosa beira

me alonxaron

e a miña alma ferida

e os meus ollos na cegueira

se quedaron.

Chorando marchaba eu

e chorando el quedaba

sen consolo,

cando a cadea rompeu

e na cara me bicaba

coma un tolo

¡Que tan triste se quedaba

o meu máis fiel compañeiro

da ledicia,

cando o destino me daba

o rumbo doutro vieiro

por Galicia!.

Tiña tan profunda pena

que polo seu amo ausente

non comía

e pagaba unha condena

sendo víctima inocente

noite e día.

Atopeino tan fraquiño

ó vir do Nadal á festa

de vacación,

que chorei coma un meniño

ó darlle un bico na testa,

coa emoción.

Cando de novo marchei

tiña os pelexos tan grosos

e lucentes,

que semellaba ser rei

dalgunha caste de osos

ou parentes.

Volvín en Semana Santa

outra vez co meu máis fiel

compañeiro,

e tiña ledicia tanta

que incluso mexou por el

no palleiro.

Nas vacacións do verán

case estaba ás ausencias

adaptado

soportando con afán

as inxustas penitencias

sen pecado.

III

A braña estaba de gando mostrenco

coma o hórreo de millo ateigado,

dende unha legua saíu disparado

e arremeteu contra el, cal podengo.

A un poldriño, que debía ser trenco,

segundo puiden comprobar ó cabo,

meteulle os dentes na croca do rabo

e axeitouno en poses de flamenco.

Cal Cristo por cadeas arrastrado,

baixaba velozmente aquel poldriño

campo a travesa polo can tirado,

desestimando os laios de cariño

da egua nai que, con moito coidado,

rinchaba tras do can e do filliño.

Certa noite, os rapaces da aldea

a estraga-lo alleo se adicaban

sen decatarse que lles agardaban

penas tan duras coma as da cadea.

Pola cañeira que a casa rodea

envorcaban os carros do estrume,

mais el saíu detrás botando fume

sen importarlle a infernal pedrea.

Ó xeito, polo cu do pantalón

colleu ó probe de Xosé do Crego:

--¡Socorro! -berra-. Mais el, "xordo e cego",

sacudía polo chan ó bribón,

cal se tivera polo rabo un pego

ou quizais un cándido gorrión.

¡Que grandeza e que magnimidade

tiña aquel dócil e fiel animal!;

irrepetible no mundo mundial;

do fogar a maior felicidade.

Non foi lonxevo; morreu coa idade

dos cans quizais moi pouco natural,

deixando unha pena sen final

nunha familia de eterna soidade.

Triste e cansado, no Val das maceiras

vixiaba as vacas entre as abeleiras

deitado á beira dun profundo foxo,

onde, despois da letal eutanasia

do meu pobo cos cans idiosincrasia,

recibiu sepultura e repouso.

Alí, á ourela do río Beba,

baixo unha lousa de canto rodado

xace o Lobeiro; o meu can amado,

onde quizais, xa trinta anos leva.

¡Que Deus o teña en lugar preferente

das almas boas na terra e no ceo!,

pois foi asasinado coma un reo

sen mal facer nin a can nin a xente.

Sei que a atopa-lo chegarei o día

que Deus convoque o Xuízo Final

e volverá ser de novo o meu guía

polas ladeiras do val Josafat,

coma unha luz eterna que alumía

a miña alma polo máis alá.

(R.I.P.).

POLO TEMPO DA ESFOLLA

I

Remata a colleita de millo e viño,

chega o tempo da esfolla e o magosto;

de castañas asadas, viño mosto...

do porco acoitelar no San Martiño...

Na eira hai foliada sen pandeiro

entre monllos enxoitos e follata,

clásicos sons de fuga e de tocata;

da "gaita agarimeira dun gaiteiro".

Os mozos levan, do cinto pendurado,

o seu esfollador de punta roma;

o das mozas, impúdico lle asoma

da saia polos pregos acochado.

Polas cabanas, Cupido inquedo,

libando rosas de amor febril

con vas promesas, a luz dun candil,

segredas danzas interpreta ledo.

A lúa sorrí detrás dos monllos

coa faciana de amante impía,

do amor quere ser fiel vixía

e culto lle profesa de xeonllos.

No hórreo o millo foi mudo testigo

de agarimosas fantasías tolas;

xerme furtivo de roxas papoulas,

que brotarán na colleita do trigo.

II

Bota, Pepa, no lar eses chamizos,

que con fe, esperanza e moita maña,

non hai quen viva mellor en España

mesturando castañas con chourizos.

Faille na tona unha fenda pequena,

porque a castaña estala no lume;

bota loureiros, que fan moito fume

e escorrentan as meigas, miña nena.

Teu pai foi a devesa e vai chegar

con outro saco ó lombo de ourizos;

bota para el outro par de chourizos,

que anda dende antonte sen xantar.

Atiza o lume, que vai vir mollado

de fóra a dentro e dos pés á cabeza;

ponlle tamén de roupa algunha peza

pra que se mude, que anda constipado.

--¡Vállame dios, cómo vés, meu homiño!.

Saca esa roupa e vente quentar.

--¡Non deas leria; bótame o xantar

e ferve logo unha cunca de viño!.

Na vida hai que loitar con forza rexa

para que nada nos falte, Maruxiña,

que ó longo dela, miña rapaciña,

a lástima val menos ca envexa.

III

--Non o mates, Xosé, que é bacoriño.

--Chegou o tempo, este porco non ceba.

--Boa raza non é, madía leva,

e pro ano que ven da máis touciño.

--Nunca, o que poidas facer hoxe, deixes,

miña Maruxa, xa o di o refrán,

para outro día o para mañán;

pro inverno tes outro, non te queixes.

--Non reparaba, Xosé, que somos ricos;

¡Válame Xudas, que parva che ando...,

co fol baldeiro, e choromicando...!.

¡Veña a champada e adeus choromicos!.

--Daquela, vou afiando o coitelo,

que estou polas morcillas que rabeo;

xa penso que ando co bandullo cheo,

e de non baldeiralo, amarelo.

Canta Maruxa, do río na beira:

--¡Fuxa o meigallo que hai festa rachada!.

Namentres vai deixando inmaculada

como a patena, a tripa calleira.

Xa á porta sae o agudo e crecho

rapaz, a pregoar moi garuleiro:

--¡Para que o saiba o lugar enteiro,

eu comín calleiro polo cornecho!.

Axente berra con grande ledicia:

--¡Vaiamos todos á cas do Pepiño;

cada dez anos mata un bacoriño!.

¡Chegou o progreso!. ¡Viva Galicia!.

A PRIMEIRA REGUEIFA

Na década dos cincuenta as vías de comunicación na aldea de Fornís, como polo xeral as de toda a bisbarra eran estreitos camiños de carro do país; pois cabe subliñar que en 1976 a estrada que pasa por diante da nosa casa inda era unha pista de barro aberta poucos anos antes polo medio do monte. A xente trasladábase a pé ou a cabalo nas distancias máis longas cando non quedaba máis alternativa que a de asistir a onde a necesidade obrigaba, como era, por exemplo acudir a un médico, busca-lo viático ou outros mesteres ineludibles.

Esta situación, á que tamén habería que engadir factores de carácter climatolóxico, orográfico e outros tamén de connotacións xeográficas en xeral, facían que os núcleos de poboación mantiveran aínda vivos costumes culturais herdados do ancestro, que tiñan que ser desenrolados sen desprazamentos e, por suposto con matices moi diferentes ós do urbano en determinados eventos sociais, como por exemplo as vodas, que se celebraban xeralmente na casa da noiva se o novo matrimonio ía ser aloxado na casa dos pais dela, ou na do noivo se era o caso contrario, con acompañamento de regueifa dende fóra, normalmente levada a cabo por mozos e mozas amigos dos desposados, que non foran convidados á cerimonia.

Consistía a festa nunha serie de coplas a xeito de cantigas de escarnio e mal dezer semellante ó xénero fundamental da nosa lírica medieval, que cantaban dende a cañeira con grande ironía e burla para que dende o sobrado respondera no mesmo senso outro regueifeiro; este, dende logo, en defensa dos recén casados ou respectivas familias, segundo apuntaran as mofas das coplas dos provocadores; e se a situación acadaba cotas demasiado candentes caía pola fiestra un bolo de pan, un roscón, ou algo que ó fin satisfixera a demanda dos regueifeiros de fóra para que estiveran calados, a lo menos mentres devoraban o maná. E para os cativos, sen embargo, a devandita regueifa comezaba na saída ó paso do cortexo nupcial, durante o cal adoitaba caer unha inxente choiva de caramelos na que os rapaces perdiámo-lo cu axuntando neles polo chan ata acugula-las faldriqueiras todas que tivéramos.

Tiña o meu suposto pai (e aínda penso que ten) catro irmás e un irmán, dos que el era (e aínda penso que é) o máis vello de tan prolixa fratría, polo que, segundo os costumes e as normas do "Dereito Local", algunhas regulamentadas así mesmo polo Código Civil Galego ía ser el o lexítimo herdeiro da "mellora paterna" e, por ende, o "casado da casa", como apunta a denominación local para estes casos, e inda que tres mozas poderían corre-lo risco de arrincarse os cabelos pola disputa de tan "cobizosa facenda" (pois teño que salientar que mamá xa era a segunda, porque a primeira collera o mesmo camiño da emigración ca ela uns anos antes tras morrerlle o fillo no parto), tamén é certo que á que ía se-la definitiva lle deixaran a vía expedita para unha doada solución dos males que a pesar de todo nunca resolveu, quizais porque como reza o refrán popular "o casamento e a mortalla do ceo baixan". De modo que con tan atractiva panorámica "donjuanesca" o meu presunto proxenitor, probablemente xa moi queimado nas relacións de afectividade heterosexual, e indubidablemente incitado pola saneada economía do dote que "O Ferreiro" (que así se chama a casa da noiva) lle ofertaba para engadir á súa, "na que Filipe II diría que non se poñía o sol se tivera a sorte de vivir catro centos anos máis", optou por "xunguirse" en sagrado matrimonio con dona María Divina del Pilar Agulleiro, a que tres anos máis tarde lle dou unha meniña "moi louzá e garridiña coma a donicela", cal ben de Deus que tenta dar honra e prez ós apelidos de seu pai, sobre todo ó segundo que é "Garrido", probablemente por algún erro cromosómico que non puido cumpri-lo antollo de levar o Rexistro Civil o seu valor paradoxal.

A sacrosanta cerimonia celebrouse un día de 1956 na capela da Virxe do monte, non sei se elixida por algunha intención ou débeda votiva ou se tal vez en acción de gracias á Virxe pola "fortuna" que "O Bravo", meu avó, acadara anos antes no eido da hermida, onde se facía unha feira con periodicidade mensual o derradeiro domingo, na que el se dedicaba á venda de augardente e ó parecer sempre remataba o producto de mercado a causa do consumo propio.

Naquela tarde chuviosa do outono, unha turba de rapaces instigados pola sona de tan egrexio acontecemento saímos ó camiño da Agra Nova con obxecto de acada-la regueifa para a que algún levara incluso unha saqueta ex profeso, a falta de faldriqueiras suficientes; pero a nosa sorpresa foi cando ó paso da comitiva sentimos berra-lo "noivo", posiblemente ó descubrirme a min entre a manada:

--¡O vicio non é pequeno!

E logo comprendemos que no campo da Virxe do monte non había postos onde mercar caramelos para a regueifa dos rapaces, e non era cousa de "repartir caña", pois tampouco se trataba dun público idóneo para toma-la parva ó solpor.

Remoendo no desconsolo daquela insospeitada circunstancia fómonos todos espallando polos rueiros cada un para a súa casa, mentres aquela proxección se perdía polo medio da aldea camiño de A Manda deixando atrás un rastro fedento a desvergoña e unha ferida fonda de desilusión na alma dos rapaces producida pola ansia dos caramelos, quizais aínda meirande ca que mamá podería estar padecendo a sete mil quilómetros; pois, de calquera xeito, ela fora quen puxera tan grosa barreira polo medio, anticipándose ás mofas indecentes daquel utópico marulán, para quen a xustiza divina non podería nunca esquivar malos agoiros polos méritos que acadaba con tan noxento escarzar no mel dos nidios e nobres corazóns tinguindo de eterna tristura as vidas de quen pagaba con xaropes de agarimo e honestidade as pútridas pócimas da súa hipocrisía.

--¿Que che dou teu "pai"? –Díxome papá ó verme entrar pola porta de fóra-.

Eu boteime a chorar sen acertar que responder, pola rabia que traía sen os caramelos dunha regueifa á que no fondo me parecía que tiña máis dereito ca ninguén.

--¡Non nos botaron caramelos! –dixeron miñas primas, que tamén foran na infructuosa procura-; ¡non nos botaron nada, e ó ve-lo a el díxonos que o vicio non é pequeno!.

--Tiñades que dicirlle: "e ti porco es a fodelo" –expuxo papá-.

Eu troqueino pranto pola risa automaticamente e continuámo-la narración dos acontecementos nun ambiente de deliciosas gargalladas; pero aínda que non tiña auténtica consciencia das que mamá estaba pasando (posiblemente máis das que eu pensaba, ou quizais menos), a miña situación anímica era deprimente, coma se me caera o firmamento enriba e me esmagara un feixe de ilusións, que con infantil picardía estaba a agochar detrás dun imaxinario parapeto de caramelos, como ingrato agasallo da miña primeira regueifa, que acababa de ser (¡quen mo diría...!) a do casamento de meu "pai".

OS AGUINALDEIROS

Somos de Fornís e Manda,

non vimos come-lo caldo;

que vimos con agarimo

a pedi-lo aguinaldo.

Señora ama da casa,

no ceo andan de festa,

se quere que nós cantemos

bótenos cartos na cesta.

Tamén collemos xamón

e chourizos amais ovos

para criar do que se come,

que somos rapaces novos.

Finaba o ano 1962 e aínda que non era o máis axeitado para ir petar á porta de ninguén esporeando na caridade popular, porque xa había abondo quen o fixera con máis dereito, necesidade e obriga ca nós, os rapaces de Fornís e de A Manda improvisamos unha asemblea co fin de decidi-la formación dun "coro de voces brancas" e patea-las corredoiras da nosa parroquia amais as de algunha colindante cantando panxoliñas polas aldeas, con obxecto de celebra-las festas do Nadal, e se ó fin o permitía o erario recadado, rematar cun festín inesquecible.

Por outra banda, as gañas de xoldra eran moitas e as aldeas estaban cheas de rapaces adolescentes e de donas, porque os mozos e os maridos comezaban a abandona-las minas de carbón de Asturias ou a desfebilla-la maleta herdada do avó, ás veces repatriado do Uruguai, pero ó fin retornado, para procurar novos eventos económico-laborais refuxiando as súas necesidades entre a xenofobia das inmundas e insalubres barracas walonas, xermánicas e helvéticas, aferrados ó reclamo de man de obra feito por eses países de Centro-Europa, aproveitando como beneficio exclusivo o cambio da divisa nese momento; e outros tentaban enrolarse dalgún xeito nun buque da Mariña Mercante para zarpar con bandeira liberiana ata os confíns do planeta; non meditando quizais nas consecuencias futuras dos fillos que medraban nun fogar sen pai ou, lamentablemente en moitos casos, sen pai nin nai, feito do que o autor deste libro ten farta experiencia propia e allea; pero non desexa abondar no tema por considerar que non é materia deste capítulo e porque non está na súa intención ferir susceptibilidades por unha posible ou presunta interpretación subxectiva do amable lector.

A noite da Noiteboa percorrémolas nosas aldeas cantando en tódalas portas, sendo extraordinariamente acollidos e agasallados como se se tratase dun rexurdimento da tradición, e nos días sucesivos percorrémo-las adxacentes co mesmo éxito artístico e económico ou se cadra aínda meirande, pois tamén nestes casos, ben se pode aplicar que ninguén é profeta na súa terra. Pero o devandito éxito, polo xeral, estaba asegurado en calquera parte que chegabamos; pois entre os compoñentes do sempar orfeón había un que era cego e, como se de unha ancestral imposición mítica (ou quizais para alguén, mitolóxica), alí onde cantaba o cego púñanse as feras de xeonllos a escoitar mansamente a emulación dunha ave canora ou a voz anxelical personificada no corpo dun rapaz que era practicamente a ración mínima que se despachaba en home por aquel tempo de notoria e tanxible indixencia no rural da miña bisbarra.

--¡Ai Xesús qué ben canto o ceguiño!. ¡Fai chora-las pedras!. -dicían, na maioría dos casos, as mozas e as mulleres da segunda xuventude-, rematando case sempre con aquelo de: "botádelle un peso, que ben o gañan".

O conto comezaba a enxendra-lo verme xerador dunha precaria situación convivencial entre o resto dos cantores, xa que naquela montaña de (a dicir verdade) sonoras estridencias, todo mundo poñía o seu gran de area e non era cousa de que fora valorado sómente o dun que, ó fin, comprobado estaba, no era máis que pola deficiencia sensorial que padecía.

E por parte do cego non era cousa de humillarse ante tales loanzas, senón máis ben recibi-las con filosófica gratitude e espremer, por suposto a parte positiva que xa lle ía tapando o cu a cesta, do que todos nos alegrábamos moito; pero tiña, a fortiori, que botarlle enxeño ó conto con obxecto de demostrar que a súa voz non sobresaía encol de ningunha das outras e que todo eran fantásticas visións do auditorio.

A noite pechaba cando saiamos da aldea de Xestoso. Algúns suxerían dar volta cara ó noso lugar; pero O señorío era a última aldea daquela ruta e, certamente, non se poñía ben volver polos lugares nos que xa fixerámola actuación correspondente neste día. Polo tanto optamos por encamiñarnos cara esta aldea da parroquia de Santiago de Arcos que distaba unha legua escasa da anterior, a pesar de que a choiva ameazaba con ser a nosa compañeira de viaxe e o traxecto presentaba así mesmo máis dalgún punto no que o cego tería que verse na obriga ineludible de repetir algunha das escenas da famosa novela representativa da picaresca medieval; tal era por exemplo, a de salta-lo río, como máis adiante se verá.

A interpretación das panxoliñas consistía en que cada dous cantábamos unha estrofa, polo que nos distribuíamos en corro formando parellas, de xeito que o tema remataría na parella que correspondera, dependendo obviamente da que o empezara, cantando ó unísono, ás veces incluso só un verso, e logo todos xuntos o estribillo, se o había.

Ó cego, que formaba parella con Manolo do Pedregal, (un dinámico dúo, porque ó revés da expresión xa existía no pop nacional), con dúas voces de tiple e barítono extraordinariamente impostadas, que ben podería ser o precursor de Pimpinela se de sexos distintos se tratara, ocorréuselle ó longo do camiño improvisar eso que hoxe se chama playback, que é como todos sabemos un remedo da realidade, pero que hai que dicilo en inglés, máis por imperativo esnobista ca pola carencia de verbas axeitadas no noso idioma ou mesmamente no propio castelán. Trataríase pois, de movelos labios sen emitilo máis mínimo son, agardando que ó remate alguén dixera, a lo menos, ¡qué cante o ceguiño!.

Os vaticinios foron para todos, agás para o cego, sorprendentemente marrados ó comprobarse nas tres primeiras casas de O Señorío, o que abondaba de proba suficiente, que as loas expresadas polo abraio dos oíntes eran as mesmas cas dos anteriores: ¡Xesús, Dios mío; qué ben canta o ceguiño!, cando realmente este non emitira o máis leve son. O que provocaba unha gargallada colectiva dos intérpretes, xa que só eles coñecían o motivo da mesma.

Agora tocaba o retorno polas mesmas escabrosas corredoiras xa ben entrada a noite, e cunha forte choiva que dificultaba aínda máis o sorteo constante de pedras e pozas do camiño nunha infernal e colectiva escuridade, que facía no intre cambialas tornas cando o cego dicía: "agarrádevos a min, que eu ben sei por onde viñemos"; o que sen dúbida evitou que máis de un dera cos buzos no chan despois de deixa-la vira e maila punteira do zoco nun croio da corredoira; inda que, dende logo, a sagacidade do cego estaba sempre dirixida a procura dun paraugas dos acompañantes; non así das esmorecidas lanternas de petaca, que de pouco lles servían a quen máis as necesitaba, inda que de calquera xeito éramos todos.

O traxecto naquelas circunstancias incitaba colle-los atallos polos herbais da devesa, que acurtasen a distancia entre O Señorío e os montes de Xestoso onde se collería o camiño dereito cara Fornís, de moita máis doada transición preto das estribacións do Prado Cacheiro e Parafita, a onde incluso se atrevía a acceder algún vehículo a motor en tempo de verán; pero pronto tropezariamos cunha acuosa barreira difícil de salvar mergullados nunha inclemente situación atmosférica e destinados a atravesalo río de un salto como canguros inexpertos co risco de caer en medio do océano, sen unha triste táboa de salvación, porque o paso pola pontella obrigaba a alonxarse demasiado daquela ruta coa conseguinte perda de tempo, maior molladura e se cadra aínda algún imprevisto que podería xurdir no desvío por lugares pouco aconsellables para o tránsito humano e moi doados sen embargo para as alimañas salvaxes.

Por outra banda estaba tamén o problema de pasa-la cesta que contiña víveres e cartos, e inda que estes pasarían por vía aérea na faldriqueira dalgún de nós, os víveres esixían diferente medio de transporte para non quedar ciscados polo río durante o voo; e tampouco era cousa de elixi-la vía acuática, pois o principio de Arquímedes demostraba verídicamente que non era aplicable a este tipo de navíos.

Coma se de carneiros que lle encirran os cans se tratara, brincaron rapaces e cartos a outra ourela fuxidos do demo, mentres a cesta e o cego quedaban inmóbiles agardando que a Virxe do Carme lles proporcionara o bálsamo preventivo do que xa ía ser un seguro naufraxio, anque ó fin, as posibilidades de pervivencia tamén eran moitas mercé ós víveres, que non serían susceptibles de reparto, pero, lamentablemente, de pouco consolo naquela inmunda Soedade selvática, metidos de cheo na entraña da noite.

--¡Veña, veña -berrou Manolo do Pedregal dende a ourela oposta, vai comeza-la conta atrás!. E collendo o paraugas pola cana dirixiu o puño cara ó cego, que facendo delicados equilibrios para non deprender a nadar sen demasiados esforzos ximnásticos, instalou o aro da cesta no paraugas e despois enganchou o puño con tales nervios que máis ben Manolo podería retornar á ourela de orixe que el ir para a outra banda se no intre se producira algún desatino na brincadeira.

--¡Coidado, macho, empezo a contar; tres, dous, un...! -dixo Manolo- e tan pronto pronunciou o cero xa estaba o cego cantando co resto do coro na outra banda e cos víveres a bo recado.

--¡Carallo; pensei que pinchabas ó medio do río! -volveu a dicir Manolo-; polo que, o cego, movido pola curiosidade de verifica-las súas habilidades no salto de lonxitude sen previo adestramento, foise achegando a ourela, comprobando que aínda saltaría dous coma aquel se loxicamente lle aumentaran outro tanto, que podería ser máis ou menos metro e medio de ancho e algo menos de profundidade.

A noite de Reis tíñamos proxectada a celebración dun banquete extraordinario (e digo ben, porque case todo alí estivo fóra do orde) a xeito de impronta ad perpetuam, conmemorativo dun evento lúdico, artístico e recreativo que tantas ledicias nos deparara no decurso do mesmo, comezando cunha foliada, especialmente de voces femininas, que compasaban as súas fermosas cantigas con dúas pandeiretas e ás veces coa percusión arrítmica das chatolas dos zocos no chan; pero a devandita modalidade festeira encerraba sen embargo unha fantástica beleza sobre todo coreográfica, no rueiro destinado ad hoc, que se denominaba "A Alvariza", onde, indubidablemente, tivo lugar ó longo de moitos anos a formación da célula xeradora dunha grande multitude de familias.

A cea compúñase de bolos preñados, debido ós abundantes chourizos recadados no aguinaldo; rebandas de pan con ovo, polo mesmo motivo; lebre estufada, cazada polo noso can Lobeiro (R.I.P.) poucos días antes á carreira no Herbal do Prado, e unha suculenta empanada de mazá elaborada coas mestras habilidades do Cubelo (E.P.D.), e todo elo regado cun fino clarete rebaixado con gaseosa, que nós coñecíamos popularmente polo nome de Champagne de Vega, posiblemente en honor ás adegas distribuidoras da zona de Noia; café de pota... e algún licor doce ou anisado dos que o lector pode moi ben supoñer para a idade dos comensais.

Fóranos xentilmente cedida polo seu novo propietario, en calidade de restaurante de primeira a (chamada daquela) "Casa vella de Cambeiro, que acababa de mercar, segundo consta en "documento privado" (dende agora público) por dous mil reais (hai pouco, cinco centos pesetas, agora tres euros) á súa dona A Matilde con motivo do traslado desta á súa nova casa do Camiño da Estivadiña, co fin de remodelala para cortes do gando, o que xa era máis da metade.

Na entrada principal accedíase a un curto zaguán semellante á casa dos Furricas que a ben seguro coñecerá o amable lector, cunha porta á banda dereita de entrada á cociña e unha ou dúas á esquerda ás cortes. Da cociña partía unha ringleira de escaleiras de pedra que accedían á sala principal do sobrado, onde había unha grande hucha, posiblemente destinada á conservación do centeo xa que aínda tiña algún gran deste cereal, e onde nós gardámo-lo viño, pan, fiambres e a empanada ata a hora da cea. Nesta sala abríase outra porta para a única habitación cunha fiestra na parte sur.

Fronte á porta principal da cociña había outra con acceso tamén a unha nova corte con entrada exterior pola parte do leste.

Ó remate da foliada, como puchiños ceibos e porque xa os bandullos (fóra a alma) o esixían, brincamos alegremente na busca da pitanza cara a "Casa vella"; abrímola porta e dispoñiámonos a collelo candil que penduraba dun cravo no postigo, cando se escoitou un forte e importuno badaleo do tello da pota onde nos agardaba o tan desexado guiso de lebre.

--¡¿quén anda aí?! -Berramos todos a un tempo- agardando que algún gato raspiñeiro penetrara por algún machinal das paredes como ousado intruso para formar parte activa do banquete sen ser invitado, mentres un se apuraba en estirarlle a torcida ó candil para prendela cun mixto, comprobando despois na cociña trala procura infructuosa do gato pola borralleira e outros agochos que esta caste de felinos son en moitas ocasións inxustamente axustizados no acto de raspiñar.

--¡Chiiis! paréceme que alguén pateou no sobrado -dixo Xosé da Peneira reclamando a atención dos concorrentes, e, coma se nos puxeran un foguete no cu, en décimas de segundo estábamos todos no sobrado erguéndolle a tampa á hucha.

--¡Falta metade da empanada -berrou o cego, que xa introducira a man na hucha non precisando candil para verifica-lo feito-.

--¡Así é -dixo outro amais parece que non lle fixeron falla máis utensilios cos naturais que Deus lle deu na dereita e na esquerda.

De súpeto sentiuse un forte estrondo na habitación adxacente seguido dun terrorífico alarido que rubía da corte por entre as táboas.

Pronto se descubriu coa luz do candil que uns zocos quedaran enganchados nunha rendixa onde as táboas se estreitaban e o fuxitivo pendurado cara á corte do gando coma un morcego aletargado.

--¡Lixeiros; hai que amarrárlle-los zocos ás táboas e deixalo aí ata o día -propuxeron algúns ó ver que o raspiñeiro necesitaba máis un servicio urxente de salvamento ca unha fuga; pero antes era convinte coñecer aquel atrevido trapallas, polo que, colléndoo polos zocos, fomos turrando pouco e pouco por el para riba e logo quedou comprobado que se trataba dun veciño de Loureiro que non formaba parte do coro de aguinaldeiros. Novamente, por tanto baixámolo á posición orixinal, e cos zocos ben amarrados ás táboas do sobrado, quedou depositando en contra da súa vontade no chan da corte de xeito convulsivo, todo canto roubara, mentres nós na cociña celebrámo-lo banquete con felices gargalladas de ledicia sen botar de menos unha ración máis. E vendo que aquel cadro máis ben presentaba imaxes de Semana Santa que do Nadal, decidimos clausura-lo acto festivo coa solta do raspiñeiro, que saíu bufando coma gato escaldado, polo que se supón que aínda hoxe non volvería ó lugar dos acontecementos.

LOA ÓS QUE SE FORON

Como xusto me parece,

quero, querido lector,

loar a quen se merece

ser loado. ¡Si señor!.

Tentarei de pasar lista,

polo tanto con cariño,

dos que vin coa miña vista

cando era rapaciño.

Eu marchei do meu lugar

na procura dunha vida

que non me podía dar

a nosa xente querida.

E ó volver cada ano,

a novidade que había:

--¡Morreu fulana e fulano!,

-todo mundo me dicía-.

--Se o soubera, -pensaba-,

viña ó seu pasamento;

e un Painoso lle rezaba

coa nova, no momento.

E nos que inda quedamos,

-pensaba logo tamén-,

dicindo: "que moitos anos

agarden por nós. Amén.

A MEU TÍO

Lembro a meu tío con amor profundo,

que por min fixo máis do que podía

coa dona, alá tamén, a miña tía;

el foi o mellor tío deste mundo.

¡Que poucas veces se puxo iracundo!;

porque berrarme endexamais quería;

cando máis xusto era, el o sufría,

e eu facía de todo nun segundo.

Todo o que quixen me poñía ó xeito;

se non o tiña, o mundo percorría

volvéndoo do revés e do dereito.

Once de xuño, ¡qué ingrato día!;

dende aquela quedaba no meu peito

o amor dun pai que tamén Deus quería.

Con amor cego e profundo afán,

por ver se ó cego a vista lle daba

ata dos dous ollos el cegaba,

por un do cego, ó revés do refrán.

Nunca o mundo lle foi moi livián;

fixo de todo, ata de artilleiro,

de estraperlista e de panadeiro;

pois o mellor que facía era pan.

Era zoqueiro, cesteiro e ferrador;

sempre unha besta á nosa porta había:

do crego, do alcalde ou do doutor.

A todos el, os zocos lle poñía,

e se eran ferraduras, ó mellor,

se non as tiña feitas, as facía.

(E.P.D.).

A XAN DO DUQUE

Xan do Duque, de mozo foi gaiteiro;

percorreu toda Galicia daquela;

despois, non sei se con gaita ou sen ela,

doulle máis dunha volta ó mundo enteiro.

O que sei é que polo secadeiro,

por baixo dos bocois de viño tinto,

os anacos da gaita e do requinto

andaban mesturados co palleiro.

Para min dixen eu: "meu gaiteiriño,

o que a palleta afía con Ribeiro,

bótalle a culpa á gaita e tena o viño.

Contábamo a min de rapaciño

un vello moi raposo e moi zangueiro,

que era de Xan o mellor veciño.

Pero Xan era sen dúbida un gaiteiro

que á gaita lle sacaba bo partido;

decote polas mozas discutido

pola palleta ou polo punteiro.

Moi amigo da parva e moi zangueiro;

polo serán á nosa casa viña

e preto da lareira na cociña,

rían con el o pote e o pucheiro.

Despois, liando un caldo de galiña,

dicía: --¡logo é noite, hai que marchar!.

--Inda é cedo, queda outra folguiña

-diciámoslle nós-, queda a cear.

E Xan quedaba ata que non tiña

máis caldo de galiña que liar.

(E.P.D.).

A SEGUNDO DE PATRICIO

Dende a Roma imperial, dona do mundo

facendo en Fornís, por consorcio sacro,

decreta e mandata, non simulacro,

houbo un Patricio, Cornelio II.

¡Que xenio de Deus!. ¡Que nume fecundo

poñía nas leis co seu ambulacro!.

Doutor excelente do Dereito macro;

Fornís era del, terreo circundo.

Un plebeo que tivo mala sorte

labrou o monte cun rego torcido;

no allo aplicoulle a poena de morte.

Logo sentenciou firme e decidido:

"Questions Perpetuae, para que che importe,

se morrer non queres vai como é debido".

Un xoven cego, de poena abundante,

-supoñer quero que o feito non vía-,

disque rompera unha tubería

e castigouno de xeito abafante.

--¡Por que non faga acto semellante,

-ós Optimates no intre dicía-

hai que botalo ó río de día,

porque de noite bótanos el diante!.

E o ceguiño, un probe plebeo,

"reo inocente de actos tan impuros",

foi sentenciado polo leguleio.

Sen previa litis, na vila de Muros,

afogouno co cabezal do leio,

despois de fornicarlle dous mil duros.

(E.P.D.).

A XOSÉ DO CANCELO

Na xuventude fora carpinteiro

de aptitudes sublimes absolutas;

na vellez puxo un bar, o "Bar Barutas";

a vida rematou de taberneiro.

Cansado de berrar polo rueiro

da garlopa pasou ó garlopín,

en fracasando, dixo o galopín:

--"Vale máis unha cunca de Ribeiro".

Non coñeceu o euro, por desgracia;

Quizais fora feliz co redondeo;

pero alá, na outra democracia,

onde o euro e a peseta son iguais,

problemas non terá; porque ó ceo,

contables coma el non van xamais.

Tamén foi "avogado da silveira";

dos cans na bouza grande especialista;

como pedáneo, extraordinario artista;

como marido, estudiou a "Carreira".

¡Que caletre na barra e na asemblea!.

Se quórum non había, había caña.

Falaba con zeta: --"Agora, ou zea,

dende este momento, na noza aldea,

quen zaque máis leite zaiba que en España,

a cota se rexe coa lei europea".

(E.P.D.).

A MARCELINO DE A MANDA

Tiña madeira de gran garuleiro

dicindo a todo mundo en confianza:

--¡Eu vivo con fe e con Esperanza!.

¿Qué máis se pode pedir, compañeiro?

Proba o feito que non foi mentireiro,

porque o nome da dona era Esperanza

e deste xeito comezaba a chanza

rachando festa en rúa e rueiro.

Corazón sen rescaldos de malicia

nin de caste de raposeira maña;

corazón abafante de ledicia.

Do espírito san doce caricia,

que ás almas boas decote acompaña

libando néctar da triste inmundicia.

Non falou nunca en ouro nin en prata

por non seguir costumes dos veciños;

nunca espantou os paxaros dos niños

e apuntoulle ás lebres coa culata.

Á Misa ía sempre con gravata

rodeado de nenos e neniños;

querían leria; rir coma parviños;

misión que sen cumprir nunca remata.

--Se unha moza tendes fóra da lei,

-dicía-, ide sempre sen xantar,

pois, unha noite eu un peido botei

e os cans botáronse a ladrar.

¡Santa María; que mal que o pasei

tan lonxe das rúas do meu lugar!.

(E.P.D.).

A XAN DE PATRICIO

Entre os patricios era Cicerón,

político, orador e gran tribuno;

como legoeiro, foi moi oportuno;

pero non tiña legoña nin legón.

De todo falaba con moita razón,

con verbo grácil, nunca importuno,

e cando estaba só coma San Bruno,

botáballe ás cunetas un sermón.

Cándido espírito e rexo peito;

O seu carto na barra era o primeiro:

--¡Ponlle algo de beber a ese "suxeito"!;

que na vida todos temos dereito

a probar unha cunca de Ribeiro;

inda que ás veces non se estea afeito.

Foi oriúndo do lugar de Gosende,

Xan pola cuneta tira que tira.

--¿Quén é vostede? --¡Son Xan que respira!.

De todo fala e de todo entende.

--"O que na vida a vivir non deprende,

con ollos cegos pola vida mira

e o que sobra da vida non retira,

porque, ó fin, da vida non entende".

Se nós somos bos tamén é España,

nunca esquezades tal filosofía;

quen ten ideas, na cabeza raña

para arrincar da medula da entraña

a máis perfecta ideoloxía,

coa que a "boa vida" sempre amaña.

(E.P.D.).